Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

Тана 
ҳароратини 
бошқарилиши-терморегулясия 
дейилиб 
физиологик механизмига қараб кимѐвий ва физикавий терморегулясиялар 
фарқ қилинади. 

---

153 
Кимѐвий терморегулясия организмда иссиқлик ҳосил бўлишини 
тезлашти-риб ѐки секинлаштириб бошқаради. 
Физикавий терморегулясия организмдан иссиқлик узатилишини 
ўзгартириб амалга ошади. Бошқа мухит ҳарорати организмдаги моддалар 
алмашинувига таъсир етиб, ҳароратни пасайиши, совиши моддалар 
алмашинвини тезлаштириб, иссиқлик ҳосил бўлиши кўпаяди. Совуқлик 
таъсирида моддалар алмашинувини кучайиши мускуллардаги совуқлик 
сезувчи ресептор таъсирланиб, рефлектр равишда мускул титрай бошлайди 
ва енергия сарфи кучаяди.
Кимѐвий теромрегулясияда мускуллардан ташқари жигар, буйракда 
ҳам совуқлик таъсирида моддалар алмашинуви бир неча марта тезлашади. 
Ташқи муҳит ҳарорати кўтарилганда иссиқлик ҳосил бўлиши 
секинлашиб, унда физикавий терморегулясияни ўрни муҳимдир. Иссиқлик 
таъсирида модда-лар алмашинуви бир мунча пасайиб, бу организмни 
қизишдан сақлай олмайди. Ҳосил бўлаѐтган иссиқлик тегишли равишда 
узатилиб турилмаса организм қизиб кетади. Иссиқ шароитда иссиқликни 
узатилиши туфайли юзага келадиган терморегулясия асосий ўринлардан 
бирини егаллаб, ҳайвонлар терлаш, тез-тез нафас олиш, конвексия-иссиқлик 
узатиш, сўлак ажратишни кучайтириш орқали иссиқликни чиқаради. 
Терморегулясияда нерв системаси асосий ўрин егаллаб, оралиқ 
миянинг гипоталамус қисмида иссиқлик алмашинувининг бошқарадиган 
марказ бўлиб рефлектор ва гуморал таъсирлардан қўзғалади. Муайян 
ресепторлар таъсирла-ниб импулс марказга узатилиб, марказни қўзғалиши 
мускул ва органлардаги оксидланиш жараѐнларни, томирлар сигими, тер 
ажралишини ўзгартиради ва иссиқлик ҳосил бўлиши ва узатилиши ўзгаради. 
Оралиқ миядаги гипоталамусга игна санчилиб, марказ шикастланса 
ҳайвонда терморегулясия бузилиб, тана ҳарорати 2,5-3
о
га кўтарилади. 
Гомоѐтерм ҳайвонлар гипоталамуси олиб ташланса пайкилотерм ҳайвонга 
ўхшаб колади. 
Гипофиз, қалқонсимон ва буйрак усти без гормонлари моддалар 
алмашинувининг 
интенсивлигига 
таъсир 
етиб 
терморегулясияни 
ўзгартиради. Терморегулясияда бош мия ярим шарлар пўстлоғининг 
иштироки тўғрисидаги далиллар бор. Масалан: итни иссиқ хонага киритиб 
бир неча хансиратилса, хона озгина совиганидан сўнг шу хонага киритиш 
ҳам хансирашга сабаб бўлади. Бу иссиқликни шартли рефлектор 
бошқарилишидир.