Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

11.Марказларнинг тонуси. 
Нерв марказалрининг бир мунча 
қўзғалган ҳолатига 
марказларнинг тонуси
деб айтилиб, марказ тонуси ишчи 
органдан қон ва лимфа таркибидаги гормонлар, СО
2
, биологик актив 
моддалар таъсирига боғлиқ бўлиб, ўз ишчи органларига узлуксиз ритм билан 
импулслар юборади ва ишчи орган тонусини таъминлайди. 
12.Марказлар 
пластиклиги.
Марказнинг 
ўз 
фаолиятини, 
функсиясини ишчи орган функсиясига қараб, ўзгартира олиш хусусияти 
марказнинг пластиклик хусусияти
дейилади. П.К.Анохин ит адашган 
нервининг марказга борувчи учини билак қисмига борадиган учига улаб, 
нервлар алоқадорлигини тиклаганда, ит оѐғини қашилаш натижасида аввал 
адашган нерв фаолиятига хос қусиш, йўталиш ҳолатлари вужудга келиб, 
кейинчалик ит оѐғининг функсияси тўла тикланади.
Демак, оѐқдан бораѐтган импулслар кўп вақт адашган нерв 
марказининг фаолиятини 
ўзгартириб, ички 
органлар 
фаолиятини 
бошқаришга мослашган нерв, кейинчалик еса, оѐқ мускуллар фаолиятини 
бошқаришга мослашиб, ит оѐғининг функсияси тикланган. Нерв марказлари 
пластик хусусиятининг юзага чиқишида катта ярим шарлар пўстлоғини 
аҳамиятини Е.А.Асратян исботлаб, пўстлоғи олин-ган ҳайвонлар ўз 
фаолиятини ўзгартира олмай марказ пластиклиги кузатилмаган.

---

205 
13.Марказнинг доминанта ҳусусияти.
Марказнинг доминанта 
хусусияти биринчи бўлиб А.А.Ухтомский тамонидан аниқлаган. Доминанта 
деб, маълум бир марказни кучли қўзғалиб МНС да ҳукумронлик қилишга 
айтилади. Яъни кучли қўзғалган қисм Н.С.нинг бошқа қисмларига келаѐтган 
қўзғалишларни ўзига жалб қилиб, шу қўзғалишлар ҳисобига кучли 
қўзғалади. Оқибатда ўта кучли қўзғалиб, бошқа марказлар устидан 
хукумронлик қилиб, уларнинг фаолиятини тормозлайди. МНСда доминант 
марказ ҳосил бўлса нерв системасининг турли қисмларидан келаѐтган 
таъсиротларга оддий реаксиялар ҳосил қилмай доминант марказ фаолиятига 
хос реаксияларни ҳосил қилади. Масалан: отни тақалаѐтганда лабга солинган 
буров лабни қаттиқ оғритиб, миядаги тегишли марказни кучли қўзғатганлиги 
учун тақаланаѐтган от қаршилик кўрсатмайди. Тақалаш вақтида ҳосил бўлган 
оғриқ, қаттиқ оғриѐтган лаб марказини кучли қўзғатади. А.А.Ухтомский 
доминантлик нерв марказини асосий иш принсипи деб таъкидлади. 
А.А.Ухтомский фикрича ўта қўзғалган марказ бошқа марказларни 
фаолиятини ўзгартиради ѐки ўзига бўйин сундиради ва нерв системасини 
яхлит бир бутун бўлиб ишлашини таъминлайди.