Salimjon buriyev, dildora maxkamova, vafabay sherimbetov ekologiya va atrof muhit muhofazasi

Biotik  potentsial. 
Agar  tashqi  muhit  omillari  uni  cheklab  qo‘ymasa,  har 
qanday  populyatsiya  ilmiy  jihatdan  olganda  tabiatda  sonining  cheksiz  o‘sishiga 
moslashgan.  Bunday  gipotetik  holatda  populyatsiya  o‘sish  tezligi  tur  uchun  xos 
bo‘lgan  faqat  hayotiy  potentsial  kattaligiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Bu  tushuncha 
ekologiyaga 1928 yilda R. Chepmen tomonidan kiritilgan. Biotik potentsial ma’lum 
vaqt  birligi  ichida  bitta  juftdan  olinadigan  avlodlarning  nazariy  maksimumini, 
masalan yil davomida yoki hamma hayotiy davr davomidagisini aks ettiradi. Biotik 
potentsial  hisoblanganda  u  koeffissientlar  bilan  belgilanadi.  Populyatsiyaning 
maksimal  o‘sishi  ΔN,  ma’lum  bir  vaqtdagi  populyatsiyalarning  soni  Δt, 
populyatsiyaning boshdagi soni - N
0
, bo‘lsa, 
                              ΔN 
             ΔN 
U holda    ---------   =  
r N
0
        
bundan   
r  = ---
--
---- 
 
 
                                       Δt 
              N
0
Δt 
N  -  populyatsiya  soni,  N
0
  -  populyatsiya  sonining  dastlabki  davrlari,  t  - 
qandaydir bir vaqtdagi soni.  
Har  xil  turlarda  biotik  potentsial  kattagaligi  har  xildir.  Masalan,  hayoti 
davomida urg‘ochi  asalari – 50 ming tuxum, baliq (ayrim turlari) 3 milliardgacha 
ikra  qo‘yishi  mumkin.  Bu  turlarning  biopotentsiali  aslida  bundan  ham  yuqori. 
Agarda hamma avlodlari saqlanib qolsa, har qanday populyatsiyaning soni ma’lum 
bir  vaqt  intervalidan  keyin  geometrik  progressiya  bo‘yicha  oshishi  mumkin  edi. 

---

52 
 
Mana  bunday  populyatsiyalarning  o‘sishini  ko‘rsatadigan  egri  chiziq 
cheksizlikka ketishi mumkin.  
Bunday egri chiziq - eksponenstial deyiladi. 
Populyatsiya  sonining  cheklovchi  omillar  ta’sirisiz  o‘sishi  eksponenstial 
o‘sish deb qaraladi.  
Eksponenstial  o‘sish  organizmlar  soni  ortishining  potentsial  imkoniyatini 
tavsiflaydi. R.N.Chepmen uni biotik potentsial deb atagan. 
Tabiatdagi  populyatsiyalarning  biotik  potentsiali  hech  qachon  to‘liq 
o‘zlashtirilmaydi. Uning kattaligi odatda populyatsiyada tug‘ilish va o‘lish orasidagi 
farq bilan ifodalanadi: