Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

G iperxolesterolem iya. A lim en tar om illarning giperxolestero- 
lemiya rivojlanishidagi roii.
Katta odamlar qonida xolesterol miqdori 200±50 mg/dl (5,2±1,2 
mmol/1) bo‘ lib, yosh ulg‘ aygan sari ortadi. Qonda xolesterol kon- 
sentratsiyasining m e’ yordan ortishi giperxolesterolemiya deb ataladi.
Giperxolesterolemiya 
ko'pincha 
xolesterolning, 
shuningdek 
uglevod va y o g ‘ lami, ovqat bilan k o‘ p miqdorda qabul qilinganda 
rivojlanadi. Giperkaloriyali ovqatlanish — giperxolesterolemiya 
rivojlanishining tarqalgan omillaridan biridir, chunki xolesterol 
sintezi uchun faqat atsetil-KoA, ATF va N A D F H zarurdir. Bu 
substratlaming barchasi glyukoza va y o g ‘ kislotalari oksidlanganda 
hosil bo‘ ladi, shuning uchun ovqat tarkibiy qismlarining ko‘ p 
miqdorda qabul qilinishi giperxolesterolemiya rivojlanishiga olib 
keladi. M e ’ yorda xolesterolning ovqat bilan qabul qilinishi jigarda 
xolesterol sintezini pasaytiradi, lekin yosh katta boMgani sari 
boshqarishning samaradorligi ko‘ p insonlarda pasayadi.
Z P L P retseptorining geni: tuzilishi va mutatsiya tu rlari
Ateroskleroz rivojlanishiga moyillikda irsiy omillar muhim 
ahamiyatga egadir. Z P L P retseptori geni tuzilishida mutatsiyalar 
juda ko‘ p uchraydi.
Z P L P retseptori geni 19-xromosomada joylashgan va 18 ekzondan 
iborat. Turli g ‘ ruh ekzonlar bu oqsil tarkibidagi turli domenlarni 
kodlaydi. Bu gendagi mutatsiyalar 4 sinfga bo‘ lingan.
1- 
sinf mutatsiyalar eng keng tarqalgan b o ‘ lib, retseptorning 
to‘ liq boMmasligiga olib keladi;
2- 
sinf mutatsiyalarda retseptor sintezlanadi, lekin hujayra 
yuzasiga tashila olmaydi;
3- 
sinf mutatsiyalarda retseptor hujayra yuzasiga tashiladi, 
lekin ZPLPni bogTamaydi;
4- 
sinf mutatsiyalarda retseptor Z P L P
bilan 
bogTanadi, 
lekin endotsitoz sodir b o‘ lmaydi. Z P L P retseptorlari tuzilishidagi 
barcha turdagi mutatsiyalardagi o'zgarish giperxolesterolemiyaga
165

---

olib keladi, chunki Z P L P hujayraga kirmaydi va Z P L P tarkibida 
xolesterol qonda to'planadi.
O ilaviy giperxolesterolemiya
Z P L P retseptori yoki u bilan bogTanadigan apo B-100 oqsilining 
nuqsoni keng tarqalgan irsiy kasallik - oilaviy giperxolesterolemiyaga 
olib keladi. Bu autosom dominant kasaliikning sababi Z P L P
retseptori genidagi nuqsonlar hisoblanadi. Bitta normal gen, 
boshqasi 
nuqsonli 
geterozigotalar 
insonlarda 
1:500 
nisbatda 
uchraydi, Afrikaning ba’ zi millatlarida bu nisbat 1:100 ga teng. 
Geterozigotalarda hujayra yuzasidagi Z P L P retseptorlarining soni 
ikki marotaba kamaygan, plazmadagi xolesterol konsentratsiyasi esa 
ikki marotaba k o ‘ payadi. 35 - 40 yoshda qonda geterozigotalarda 
xolesterol konsentratsiyasi 400 - 500 mg/dl, bu aterosklerozga va 
miokard infarkti yoki insultdan oTim ga olib keladi. Gomozigotalar 
juda kam uchraydi — 1:1 000 000 odamlarda. Bunday bemorlar 
qonida xolesterol va Z P L P miqdori ilk bolalik davrida 5-6 
marotaba ko‘ p boMadi. Z P L P fagotsitoz y o ‘ li bilan makrofaglarga 
yutiladi. ZPLPdagi xolesterol va boshqa lipidlami ko‘ p saqlagan 
makrofaglar teri va hatto boylamlarda to‘ planib, ksantomalami hosil 
qiladi. Shuningdek, xolesterol arteriya devorlarida ham to‘ planib, 
aterosklerotik pilakchalar hosil qiladi. Bunday bolalar shoshilinch 
yordam muolajalarisiz 5— 6 yoshda nobud boiadilar. Kasaliikning 
bunday shaklini davolash qondan plazmaferez yordamidaZPLPni 
olibtashlash, engradikal davolash esa-jigartrans- plantatsiyasi usuli 
bilan olib boriladi. Z P L P retseptorlarini m e’ yorda saqlagan donor 
jigari qonda xolesterol miqdorini sezilarli darajada kamaytiradi va 
aterosklerozdan barvaqt o ‘ limning oldini oladi.
Z P L P retseptorlari genetik nuqsonlaridan tashqari giperxoles- 
terolemiyaning, demak aterosklerozning ham sabablari bo‘ lib apo 
B-100 tuzilishidagi irsiy nuqsonlar, shuningdek kombinirlangan 
giperlipidemiyada 
apo 
B-100 
sintezi 
yoki 
sekretsiyasining 
ortishi hisoblanadi, bunda qonda xolesterol va triatsilglitserol 
konsentratsiyasi ko‘ p bo‘ ladi.
Ateroskleroz rivojlanishining omillari:
a) 
aniqlangan 
omillar: 
dislipoproteinemiya,
giperxolesterinemiya, arterial gipertenziya (yuqori qon bosimi), 
chekish; 
-
166

---

b) 
taxmin 
qilinayotgan 
omillar: 
semizlik. 
emotsional 
hayajonlanish, kamharakatlilik, irsiy omil va boshqalar. 
d) mumkin bo‘ lgan omillar: semizlik, gipodinamiya