б) Холл эффекты билан бир вацтда содир буладиган —
(х,амрох,) эффектлар
Холл эффектини улчашда назорат к,илиб булмайдиган
мунтазам (систематик) ва тасодифий хатоликлар манбаи
булган, улчов натижаларини хатоликка олиб келувчи бир
к,анча эффектлар (х,одисалар) пайдо булади. Буларга ку-
йидагиларни курсатиш мумкин:
Э т т е н г а у з е н э ф ф е к т и. Намунадан магнит май
дон йуналишига тик булган йуналишда ток утганда улар
га тик булган йуналишда температура градиентининг пай
до булишига Этгенгаузен эффекти деб юритилади. Агар
ток х ук,и, магнит майдони z ук,и буйича йуналган булса,
у ук,и буйича пайдо булган температура градиенти магнит
(
2
.
12
)
Ф (а) = Ф
= 0,742 rh
а(1 +
а/2л)
0,742
(2.13)
78
майдон индукцияси В га, ток зичлиги
j x
га пропорцио-
нал:
=
(2.14)
Бу ерда:
К, —
Эттенгаузен коэффициенти.
Магнит майдони тезлиги уртача тезликдан катта “ис-
сик,” заряд ташувчиларга (электрон ёки кавак) каттарок,
куч билан таъсир этади, тезлиги фтача тезликдан кичик
булган “совук,” заряд ташувчиларга эса таъсир кучи ки-
чикрок, булади. Маълумки, Холл электр майдонининг
электронга (кавакка) таъсир кучи уртача тезликка эга
булган электронга (кавакка) магнит майдонининг таъсир
кучини, яъни Лоренц кучини компенсациялай олади ва
натижада улар огмасдан х ук,и буйича ^аракатланади.
Шунинг учун магнит майдон таъсирида заряд ташувчи
ларнинг тезлик буйича ажралиши юзага келади. “ Иссик,”
заряд ташувчилар (2.1-раем) говори томонга, “совук,” за
ряд ташувчилар пастки томонга огади. Заряд ташувчилар
билан кристалл панжара орасида энергия алмашинуви
туфайли, “иссик,” заряд ташувчилар тупланган томон кри
сталл панжаранинг мувозанатдаги х,олатига нисбатан
исийди, “совук,” заряд ташувчилар тупланган томони со-
вийди ва намунада кундаланг температура градиентининг
пайдо булишига олиб келади. Эттенгаузен эффектининг
ишораси х,ам Холл эффекти каби майдон ва ток йунали
шига боглик,. Кундаланг температура градиенти х,осил
к,илган Зеебек эффекти туфайли вужудга келган Эттенга
узен термоэлектр юритувчи кучи, яъни Эттенгаузен куч
ланиши >;ар доим Холл кучланишига кушилади. Уни ток
ёки магнит майдон йуналишини узгартириш билан аж-
ратиб булмайди;
Н е р н с т - Э т т е н г а у з е н эффекти х y*yi буйича тем
пература фадиенти булган намунани х ук^га тик
z
ук,и
буйича йуналган магнит майдонига жс*
1
лаштирилганда
буларга тик булган
у
ук^ буйича намунада кундаланг по
тенциаллар айирмасининг пайдо булишига Нернст-Эт-
тенгаузен эффекти дейилади. Температура фадиенти на-
тижас.ида намунада иссик, томондан совук, томонга диф-
79
фузияланувчи заряд ташувчиларга магнит майдонида Л о
ренц кучи таъсир этиб, уларни бир томонга окдиради.
Бунинг ок,ибатида магнит майдон индукцияси
В
га ва
температура градиенти V
хТ
га пропорционал булган
кундаланг потенциаллар айирмаси — кучланиш пайдо
булади.
UN3 = As3-VxT-Bz -b
(2Л5)
Бу ерда:
Ат
—- Нернст-Эттенгаузен коэффициенти,
Ь-у
ук,и йуналишидаги намуна улчами. Нернст-Эттенгаузен
эффектининг ишораси магнит майдон йуналиши узгари
ши билан узгаради, у ток йуналишига боглик, эмас;
Р и г и - Л е д ю к э ф ф е к т и * ук^г буйича температу
ра градиенти булган намунани унга тик магнит майдони
S
га жойлаштирилганда Лоренц кучи таъсирида диффу-
зияланувчи заряд ташувчилардан “иссик,” заряд ташув
чилар бир томонга, “совук,” заряд ташувчилар иккинчи
томонга огади (бурилади) ва натижада уларнинг крис
талл панжара билан энергия алмашинуви гуфайли, Эт-
тенгаузен эффектига ухшаш кундаланг
у —
ук,и буйича
температура градиенти пайдо булади:
VyT = A„SrxT3z
(2.16)
Бу намунадаги кундаланг температура градиенти Холл
зондлари орасида кушимча потенциаллар айирмасини
U^
вужудга келтиради. Бу х;одиса Риги-Ледюк эффекти деб
юритилади.
UR;/.
нинг ишораси магнит майдон йуналиши
га боглик, булиб, ундан ок,аётган ток йуналишига боглик,
булмайди;
К у н д а л а н г м а г н и т к , а р ш и л и к э ф ф е к т и
(магнитосопротивление).
Юк,орида курдикки, уртача тезлик билан х,аракатлана-
ётган заряд ташувчиларга Лоренц кучи таъсир этмайди,
чунки Холл электр майдони уни компенсациялайди.
Шунинг учун уларнинг магнит майдонида
траекториям
узгармайди. Лекин заряд ташувчилардан тезликлари уртача
тезликдан катталари \амда кичиклари
Ех
майдон йунали
шига нисбатан икки томонга огади. Уларнинг \аракат
80
гезлиги электр майдони Ех буйича камаяди деб караш
намуна каршилигининг ошиши деб караш билан бир хил.
Бу кундаланг магнитокаршилик эффекти деб аталади.
Магнит майдонида солиштирма каршиликнинг нисбий
узгариши кичик иккинчи тартибли функция билан
6
o f
-
ланган булиб,
— = (ц„В)2
(2 17)
р
билан аникданади. Шунинг учун кичик магнит майдони
да
(/ипВ <
1) улчанаётган солиштирма «.аршиликка кунда
ланг магнитокаршилик эффектининг таъсирини
эътиборга олмаса х,ам булади;
Х о л л з о н д л а р и н и н г н о э к в и п о т е н ц и а л
с и р т л а р д а ж о й л а н и ш и . Холл Э Ю К ига таъсир
этадиган яна бир омил сифатида Холл электродларини
ноэквипотенциал сиртга жойлашганда х,осил буладиган
кучланиш U0 ни курсатиш мумкин. Бу кучланиш 1 ва 3-
зондлар силжиган кисмининг каршилигига, намунадан
ток утгандаги кучланишнинг тушувига тенг булади. U0
Холл кучланишига кушилиши х,ам, айирилиши *ам мум
кин. Унинг ишораси факат ток йуналишига боглик;.
Юкррида ёритилганлардан куринадики, Холл кучлани-
шини аник, улчаш учун курилган эффектларни инобатга
олиш зарур экан.
2.2-§. Холл Э Ю К ини улчаш усуллари
Do'stlaringiz bilan baham: |