S yunusov, Z. Abdiyev

48-rasm
. 
Kakos yong‘og‘i, qipig‘i va to‘ldirilgan
qopchalarga o‘tkazilgan pomidor ko‘chatlari.
 
Turli ekinlarni yetishtirish uchun mexanik tarkibi farq qiluvchi 
turli xildagi kokosli substratlardan foydalaniladi. Odatda kattaligi 
yirik fraksiyali zarrachalar ajratiladi, qolgani – bu mayda kompos-
tirlangan zarrachalardir. Fibrali tolalar fraksiyasini uzunligi: 6,3 mm, 
12,5 mm va 18,9 mm. Masalan, ATK firmasidan keltiriladigan 
«Pelemiks» firmasining kokosli substrati, barcha uch fraksiyali 
tolalarni aralashmasidan yoki ayrim fraksiyalardan va mayda zar-
rachalardan iborat. Substrat suv bilan to„la to„yintirilganda, u yuqori 
havo sig„imliligi (28% va undan ortiq) bilan tavsiflanadi. Agar 

---

tolalarning asosiy massasi (70%) 18,9 mm zarrachalardan iborat 
bo„lsa, bunday substrat suv bilan to„yintirilganda tarkibida – 37% 
gacha, 12,5 mm – 24-28%, 6,3 mm – 15% havo bo„ladi. 
Kokosli substratni ikkinchi muhim xususiyati fibrali tolalarni 
uzoq davr davomida – 8-10 yilgacha chirishga chidamli ekanligidir, 
vaxolanki mayda zarracha-lar (30% hajmigacha) sekin asta (4-5 
yildan so„ng) qisman chiriydi va umumiy havo sig„imini biroz 
kaymaytiradi. Kokosli substratdan uzoq muddat foydalanilganda uni 
vaqti-vaqti bilan par (bug„) bilan dezinfeksiya qiladilar yoki oz miq-
dorda yangi substrat qo„shib foydalanishni davom yettiradilar. 
Issiqxona sabzavotlarini kokosda yetishtirishni kichik hajmli 
ekinlardagi boshqa substratlarga nisbatan avzalligi kapilyar suvni 
baland (qulay 17-20 sm gacha) ko„tarilishi va suv-havo nisbatlarini 
eng yuqoriligi; buferligini yuqoriligi, ya‟ni harakatchan oziq 
elementlarni biroz zahirada saqlash qobiliyati; substrat eritmasidagi 
pH ni optimal darajasi 5-6 yaqin bo„lishida. 
Kokosli substratlar ekin va mahsulot turiga qarab ham sof 
holda ham boshqalar bilan aralashtirilgan holda foydalaniladi. 
Kokosni olishda va u yumshaganda undagi K, Na, Cl qoldiq-
larining miqdori-ni aniqlash uchun 1 : 2 suvni tortib (sug„urib) olish 
uslubi bilan tahlil o„tkazish va substratni tegishli darajagacha yuvish 
zarur. Bunday zaprvaka sifat sertifikatida ko„rsatiladi. Agar substrat 
qo„shimchalarsiz keltirilsa, unda yuqorida ko„r-satilgan taxlil o„tka-
ziladi va substratni qo„shimchalar bilan to„ldirish yetishtirish bosh-
lanishidan oldin o„tkaziladi. Qo„shimchalar qo„shilgan kokosli subs-
tratda tuzlar konsentratsiyasini o„rtacha ko„rsatgichi quyidagicha 
(so„rib olingan suvdagi substrat mg/l): NO
3
– 90 gacha, P – 15 
gacha, K – 90 gacha, Ca – 100 gacha, Mg – 27 gacha, Fe – 0,7, pH – 
5,0, ES – 1,0 gacha. Bodring va pomidor uchun qo„shimchalar ancha 
yuqori darajalarda qo„shilishi ham mumkin. 
Shri-Lankada kokosli substratni quyidagi mahsulotlar ko„rini-
shida ishlab chiqariladi. 
1) Kattaligi 30×30×15 sm, og„irligi 5 kg, hajmi 13,5 l. pres-
slangan briketlar shaklida bo„lib, namlangandan so„ng ular 60 l 
yaqin hajmni egallab 4,4-5,2 marta kengayadi. Unda 6,3-18,9 mm 
uzunlikdagi tolalar 70% quruq modda hajmini egalaydi. 

---

2) Kattaligi 35×35×12 sm, og„irligi 5 kg, hajmi 15,9 l pres-
slangan briketlar. Namlangandan so„ng ular 60-65 l hajmni egallab 
3,8-4,1 marta kengayadi. 70% yaqin quruq modda hajmini 12,5 mm 
yoki 18,9 mm uzunlikdagi tolalar egallaydi. Bu briketlardan uzoq 
muddat foydalanish jaaryonida ular yuqori havo o„tkazuv-chanligini 
(8 va undan ortiq yil) saqlaydi hamda uzoq muddat yetishtiriladigan 
ekinlarda qo„llanaboshlanayapti. 
3) Kattaligi 20×10×5 sm, og„irligi 0,65 kg 8 l gacha kengaya-
digan presslangan briketlar. Ular uncha katta bo„lmagan, hajmi 10-
16 l gacha bo„lgan konteynerlarni to„ldirish va interyerlar (binoning 
ichki qismini bezatish uchun) uchun katta o„lchamli o„simliklarni 
yetishtirishda foydalaniladi. Substratni asosiy massasini 6,3 va 12,5 
mm uzunlikdagi tolalar egallaydi. 
4) Kattaligi 60-120×15-30×2-3 sm, og„irligi 1,6 dan 5 kg gacha 
bo„lgan presslangan tushaklar. Namlangandan so„ng 12-18 sm 
balandlikka va 14-50 l hajmga ega bo„ladi. Barcha tushaklar ultrabi-
nafshaga bardoshli, ichi qora va tashqarisi oq plyonkali qoplarga 
joylangan. Bunday qoplar quyosh nuri ta‟sirida bir necha yil davo-
mida parchalanmaydi. Ularni asosiy massasi uzunligi 12,5 va 18,9 
mm li kokosli tolalar egallaydi. Bir necha yil ekspuluatatsiya qilin-
gandan so„ng bunday substratni bug„lab, agroperlit qo„shib undan 
qayta foydalanish mumkin.