S yunusov, Z. Abdiyev

10-javdal
Quyosh radiatsiyasi jadalligini geografik
mintaqa va yil vaqtiga bog„liqligi 
SHahar 
Quyosh yog„dusi soati soni 
Noyabr-fevralda 
quyosh 
radiatsiyasini 
kattaligi, kkal/m
2
jami yil 
bo„icha 
III-X 
XI-II 
Toshkent 
2889 
2393 
496 
52 
Sochi 
2292 
1884 
408 
36 
Irkutsk 
2100 
1724 
376 
25 
Kiev 
2087 
1857 
230 
12 
Novosibirsk 
2041 
1764 
277 
14 
Kislovodsk 
1932 
1479 
453 
42 
Riga 
1812 
1655 
157 
7 
Sverdlovsk 
1760 
1530 
230 
10 
Moskva 
1574 
1469 
135 
7 
Leningrad 
1563 
1478 
85 
3 
Quyosh yog„dusining davomiyligi hali quyosh radiatsiyasi 
o„lchamini to„la tavsiflay olmaydi, u ko„pincha yana quyoshni turish 
balandligi bilan ham aniqlab olinadi. Quyosh balandga ko„tarilgan 
sari quyosh radiatsiyasining jadalligi tobora oshib boradi. 
Janubiy tumanlarda, quyoshni turish balandligi shimolga 
nisbatan ko„p-roq. Barcha kengliklarda kun davomida kunning yar-
midagi soatlarda eng yuqori, ertalab va kechqurun eng past, yil 
davomida esa – iyun oyida juda yuqori, dekabr oxiri – yanvar bosh-
larida juda past bo„ladi. 
Atmosfera tarkibida suv parlarining yuqoriligi, uni bulutli, 
changlangan va tutunli bo„lishi quyosh radiatsiyasi jadalligini sezi-
larli darajada kamaytiradi. FFR ochiq maydonda va issiqxona ichiga 
tushimi keskin farqlanadi. Oyna, plyonka va tiniq bo„lmagan qop-
lama elementlari tomonidan quyosh radiatsiyasini yutilishi va 
qaytarilishi natijasida uni ko„p yo„qolishi sodir bo„ladi. 
Ko„pchilik sabzavot ekinlari uchun maqbul quyosh radiatsi-
yasini jadalligi sutka davomida 3 ming kkal/m
2
hisoblanadi. Bunday 
jadallik Markaziy Osiyoda yanvar va fevralda ham bo„lishi mumkin. 
O„simliklarda fotosintez yorug„likni jadalligi juda past bo„lganda 

---

boshlanadi. Uni jadalligi 0,01 kkal/sm
2
daqiqa bo„lganda fotosintez 
hisobiga hosil bo„lgan organik moddalar ularni nafas olish sarfiga 
teng bo„ladi. Yorug„lik jadallashgan sari fotosintezni jadalligi ham 
ortib boradi. Yorug„lik jadalligi 0,2-0,3 kkal/sm
2
daqiqada, 
salqinsevar o„simliklarda va 0,6 kkal/sm
2
daqiqa, yorug„sevar 
o„simliklarda (14,5-21,4 ming lyuks va 42,8 ming lyuks) fotosintez 
jadalligini ko„tarilishi to„xtayboshlaydi. 
Isroilda o„simliklarni hosildorligini oshirish uchun fotosintez 
jadalligini aniqlaydigan fitomonitorlardan foydalaniladi. Ularni ko„r-
satkichlariga qarab oziqa me‟yori boshqariladi. 
Issiqxona ekinlarini yorug„likka talabi turlicha bo„lib u 
yetishtirish usullariga bog„liq. Bu belgilarga ko„ra himoyalangan 
yerdagi sabzavot o„simliklari quyidagi uch guruhga bo„linadi: 1) 
yorug„likka juda talabchan (minimal yorug„lik 5-6 ming lyuks va 
minimal yorug„likni davomiyligi ko„rsatilgan yorug„likni jadalligida 
sutkasiga 8-10 soat) – urug„ va ko„chat bilan yetishtiriladigan barcha 
ekinlar;
2) kam talabchan (sutkada 5-6 soat davomida 0,5-2 ming lyuks) – 
etiltirish, tezlashtirib o„stirish va konservatsiya (o„sishdan to„xtab 
turish) qilinadigan barcha ekinlar, faqat uchinchi guruhga kiruvchi 
o„simliklardan tashqari; 3) yorug„liksiz yetishtiriladigan – 
tezlashtirib o„stirishga mo„ljallangan sikoriy salati, rovoch va 
etiltirib olinadigan sarsabil, romen-salati, porey-piyozi, gul va 
bryussel karamlari. 
Eng minimal yorug„likda pomidorni o„sishi, gullashi va hosil 
berishi uchun – 5 ming lk, bodring uchun – 2,4 ming lk ni tashkil qila-
di. Rediska, ismaloq, ukrop 4 ming lk yorug„likda o„sadi, piyoz bargini 
olish uchun – 1-2 ming lk kerak. Ko„chatlik fazada o„simliklar 
yorug„likka ayniqsa talabchandir. 25 kunlik bodring ko„chatlar-ini 
o„sishi va rivojlanishi uchun zarur minimal FFR (fotosintetik faol 
radia-siya) – 3,9 ming lk, yoki 0,054 kal/sm
2

diqaqa, 35 yoshlik 
ko„chatlar uchun – 3,3 ming lk, yoki 0,046 kal/sm
2

daqiqa, 35 kunlik 
pamidor ko„chati uchun – 6,0 ming lk, yoki 0,084 kal/sm
2

daqiqa, 50 
yoshli uchun – 3,8 ming lk, yoki 0,053 kal/sm
2

daqiqani tashkil qiladi. 
Yorug„likni etishmovchiligi o„simlik poyalarini bo„yiga cho„zi-
lib va kelgusida bukilib egilib ketishiga olib keladi. Bunda ko„chat-

---

lar ochiq yerga ko„chirib o„tkazganda etib qoladi. Past yorug„lik 
hosilni kamayishiga, mevalarni shakllanishini ushlab turishga va 
ularni tovarlik sifatini pasayishiga, mahsulot tarkibida qand va 
vitaminlarni kamayishiga olib keladi. 
O„simliklarni yorug„likdan unumliroq foydalanishi uchun har bir 
ekin uchun maqbul oziqlanish maydoni, o„simliklarga shakl berish usul-
larini, ekinlarni bag„azga olish usullarini tanlash zarur. Ekin o„stirila-
digan inshootlarda yorug„lik sharoitlari yildagi davrlarga, inshootlarni 
konstruksiyasiga (tuzilishiga), iqlim sharoitlarga va boshqalarga qarab 
o„zgaradi. Quyosh yog„dusini davomiyligi (soat soni) faqat 2-3 marota-
ba ko„payishiga qaramasdan yozda tushadigan energiya miqdori qish-
dagiga qaraganda taxminan 10 marta kamroqdir. To„la bulutli vaqt-lar-
da yer yuziga 20% gacha yorug„lik energiyasi etib keladi. Quyosh ra-
diatsiyasini spektral tarkibi mavsum va sutka davomida, ertalab, kechasi 
va qishda o„zgarib boradi, quyosh (nad gorizontom) ufqdan past 
turganda qizil va infraqizil, kunni yarmida va yozda – ultrabinafsha 
nurlari ko„proq bo„ladi. O„zbekistonda kun qisqa-roq bo„lishiga 
qaramasdan, havoni serquyosh bo„lishi tufayli quyosh yog„dusining 
davomiyligi Rossiyaning o„rta qismiga nisbatan yil davomida 1,5-2,0 
marta, qish oylarida – 3-4 marta, quyosh radiatsiyasining kattaligi esa 8-
10 marta ko„proq-dir.