S. Y. Yusupov, sh. R. Gulomov, N. B. Nasrullayev

3.9. Kompyuter jinoyatlarini fosh etish xususiyatlari
Kompyuter jinoyatchilarini (xakerlarni) aniqlash uchun quyidagilar 
kerak: 

nazorat uchun dasturiy ta‘minot;

jurnallarni muntazam tekshirish tizimi;

"kuzatuv" tizimi.
Dasturiy ta‘minot ish jarayonidaligini hisobga olib, jinoyatning eng 
aniq izlari ikki qismga bо‗linishi mumkin: 
tashqi va ichki.
Aloqa tizimiga kirish bilan bog‗liq 
tashqi izlar
: 

aloqa kabellari va signal qurilmalarining ishdan chiqishi; 

optik aloqa liniyalarida signallarning susayishini kuchaytirish; 

kuchlanish, sig‗im, qarshilik yoki chastotadagi о‗zgarishlar. 
Oddiy kirish usuli yoki uzoq masofa orqali kirishga urinish bilan 
bog‗liq 
ichki izlar 
quyidagilar: 

turli davomiylikdagi telefon qо‗ng‗iroqlari. Ulardan sо‗ng 
odatda modem tovushini eshitish mumkin. Bu diskning ketma-ket 
avtomatik terilishi orqali sodir bо‗lgan hujumdan dalolat beradi; 

muvaffaqiyatsiz kirishga urinishlar sonining qaytarilishi; 

boshqarish komandalarini uzatishni takrorlash; 

ruxsatsiz yoki rejalashtirilmagan ish; 

haqoratli yoki shafqatsiz xabarlar; 

yо‗q qilingan yoki buzilgan axborot; 

kо‗chirilgan yoki о‗zgartirilgan fayllar va yangi yaratilgan 
kataloglar; 

mijozlardan, yetkazib beruvchilardan va foydalanuvchilardan 
tizimdagi kirish va ish yuritishda tasodifiy xatolar va qiyinchiliklar 
haqida shikoyat. 
Tashkilot xakerdan kamida bir qadam oldinda harakat qilishi kerak. 
Boshlang‗ich jinoyatchiga oid ma‘lumotlar, masalan, quyidagilar orqali 
tо‗planishi mumkin: 

mahalliy pochta qutisiga murojaat qilish va bu orqali 
buzg‗unchi bо‗limidagi firma tо‗g‗risida ma‘lumot mavjudligini 
tekshirish;

bezovtalangan 
yoki 
xavotirga 
tushgan 
xodimlarning 
muammolari bilan shug‗ullanadigan kadrlar bо‗limi bilan aloqada 
bо‗lish; 

---

95 

boshqa xakerlarni ushbu kompaniyalar tizimining tafsilotlari 
bilan tanishtirmasdan, masalan, uchinchi shaxslar orqali ma‘lumot 
beruvchi sifatida ishlatish. 
Sanoat josuslari yoki professional xakerlarning potensial 
faoliyatlarini aniqlash uchun firma turli xil usullarni qо‗llashi kerak: 

masalan, eksport qilish uchun tayyorlab chiqdi sumkalar 
qaratilgan yashirin kamera yordamida о‗g‗rilikka harakatlarni aniqlash 
mumkin;

barcha tashrif buyuruvchilarning, xususan, aloqa bо‗yicha 
mutaxassislar, elektriklar, suv quvurlari ustalari hamda savdo 
agentlarining ishonchliligiga amin bо‗lish.
Ayniqsa, xavfli joylar sirasida ijaraga olingan binolar bо‗lib, u 
yerda kun davomida kо‗pincha asosiy kommunikatsiya markazidan 
foydalanishni istaydigan 10-15 turdagi mutaxassislarni kо‗rish mumkin. 
Bunday holda, shaxsiy guvohnomalar kamdan-kam hollarda tekshiriladi. 
Ma‘lumki, binolardagi koridorlar va о‗tish jarayonlari mutaxassislar 
tomonidan ruxsat etilmagan shaxslarning binolariga olib boriladi.
Mutaxassislar fotosurat va hujjat bilan shaxsning qanday ishlashini 
kо‗rsatadigan standart identifikatsiya kartasini taqdim etishlari kerak. 
Doim oldindan tayyorlangan shifrni yoki rad qilingan xabar kodini 
telefon orqali tekshirish kerak. Mutaxassis kirish kodini asosiy aloqa 
tuguniga yozishni talab qilishi kerak, jurnalda quyidagilarni qayd etish 
lozim: 

tashrif buyurish sanasi va vaqti; 

familiyasi, ismi; 

ish amalga oshirilgan kompaniya nomini; 

identifikatsiya kartasi tekshirilgani fakti. 
Rо‗yxatga olish jurnalini vaqti-vaqti bilan tekshirish kerak, barcha 
tashrif buyuruvchilarni aniqlash kerak. Agar tashrif buyuruvchi xaridor 
yoki marketing mutaxassisi bо‗lsa, u firma tasdiqnomasi va telefon 
raqamni kо‗rsatishi lozim, shu yо‗l bilan keyinchalik u haqida ma‘lumot 
olish imkoni bо‗ladi. Shtat qaysi tashrif buyuruvchilardan ehtiyot 
bо‗lishi haqida ogohlantirilishi kerak. Shubxali shaxslarga quyidagilar 
kirishi mumkin:

binoni ijaraga olgan tashkilotlar rо‗yxatiga kiritilmagan shaxs 
yoki firma izlayotganliklarini da‘vo qilgan ruxsatsiz shaxslar; 

---

96 

ushbu kompaniya haqida batafsil bilmoqchi bо‗lgan potensial 
mijozlar, biroq ayni paytda, ularning tashrifi maqsadi- buyurtma 
tо‗g‗risida eslaganda tо‗liq ma‘lumot bermaydigan shaxslar. 
Kotibiyat xodimlari, odatda, ma‘lumotsiz ketishga rozi bо‗lmagan 
shiddatli xaridorni tanish va unga qarshi chora kо‗rishdan xabardor 
emaslar. Bunday hollarda kotib qat‘iyatli bо‗lishi va mehmon kuzatishi 
yoki yordamchilarni chaqirishi kerak. Biroq bu holatlarda, shubhalar 
paydo bо‗lishidan avval, ma‘lumotlar kotib tomonidan berilib bо‗ladi. 
Yashirin axborotning tarqalmasligi uchun "toza stollar" siyosati amalga 
oshirilishi kerak: ish soatlari tugaganidan keyin stol ustida hech qanday 
hujjatlar qolmasligi kerak va barcha keraksiz qog‗ozlarni savatga solib 
qо‗yishdan oldin yirtib tashlash kerak. 
Tashrif buyuruvchi, sо‗rovchi, ishtirokchi va foydalanuvchilarning 
shikoyatlari taqqoslanishi va tahlil qilinishini amalga oshirishga mos 
tizim ta‘minoti tuzilishi kerak. Bunga quyidagilarga о‗xshash odatiy 
bо‗lmagan hodisalarni nazorat qiluvchi statistik tahlil paketlari yordam 
berishi kerak: 

har oqshom bir vaqtning о‗zida tizimlar ishdan chiqadi; 

notо‗g‗ri xabarlar paydo bо‗ladi; 

yetkazishda xatolar kuzatiladi; 

natijalarda farqlar mavjudligi kuzatiladi. 
Jinoyatchilik yoki jinoyatni sodir etishda shubhalar paydo 
bо‗lgandan sо‗ng, keng kо‗lamli tergov о‗tkazilishi kerak.