S. Y. Yusupov, sh. R. Gulomov, N. B. Nasrullayev

Axborot-kompyuter 
ekspertizasi 
kompyuter-texnik 
ekspertizaning asosiy turi hisoblanadi. Bu axborotni kompyuterga oid 
diagnostika va identifikatsiyalash masalalari bilan yakuniy hal qilish 
orqali dalil bazasining ajralmas qismini tо‗ldirishga imkon beruvchi 
tekshiruvdir. Ushbu turdagi ekspertizalar foydalanuvchi ma‘lumotlari va 
dastur tomonidan yaratilgan axborotlarni tekshiradi. 
Bunday ekspertiza maqsadi kompyuter axborot jarayonlarini 
tashkil etish uchun foydalanuvchi yoki dasturlar tomonidan hosil 
qilingan (yaratilgan) axborotni izlash, aniqlash, tahlil qilish va baholash 
hisoblanadi. Axborot -kompyuter ekspertizasi davomida quyidagilar 
aniqlanadi:

tashuvchiga yozilgan qayd turlari;

ma‘lumotlarning jismoniy va mantiqiy joylashuvi;

tashuvchidagi ma‘lumotlarning xususiyatlari, belgilari, turi va 
parametrlari;

ma‘lumotlarning 
barcha 
uchun 
ochiqligi, 
himoya 
vositalarining mavjudligi, vositalardan о‗tish belgilarining borligi;

axborot mazmuni, uning operatsiya ma‘lumotlari bilan 
amalga oshirilgan ilk holati, amaliyot, ya‘ni, nusxa kо‗chirish, 
о‗zgartirish, bloklash, yо‗q qilish, bu operatsiyalar xronologiyasi.
Oldingi tarmoqlardan
 
farqli 
ravishda, 
kompyuter-tarmoq 
ekspertizasi 
asosan, ba‘zi tarmoq axborot texnologiyasini amalga 
oshiradigan 
kompyuter 
vositalarining 
funksional 
maqsadlariga 
asoslanadi. Kompyuter 
tarmog‗i ekspertizasi predmeti tarmoq 
va 

---

157 
telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bilan bog‗liq faktlar 
va sharoitlardir. 
Kompyuter 
- tarmoq 
ekspertiza 
quyidagi 
vazifalarni 
hal 
qilish uchun о‗tkaziladi: 

apparat vositasi va dasturiy ta‘minot xususiyatlari va 
belgilarini aniqlash, о‗rganilayotgan obyektning tarmoqdagi о‗rni, roli 
va funksional vazifasini aniqlash (masalan, dastur vositasi uchun- 
tarmoq operatsion tizimiga nisbatan; apparat vositasi uchun- server, ish 
stansiyasi, faol tarmoq moslamasiga nisbatan); 

hisoblash tizimi belgi va xususiyatlarini aniqlsh, uning 
arxitekturasi, 
konfiguratsiyasini 
belgilash, 
joylangan 
tarmoq 
komponentini aniqlash, ma‘lumotlarga kirishni tashkillashtirish;

vositaning ilovadagi server yoki mijoz qismiga tegishli 
ekanligi;

tarmoq vositasining holati va sozligini, jismoniy nuqsonlar 
mavjudligini, tizim jurnalining holatini, kirishni nazorat qilish 
komponentlarini aniqlash;

hisoblash tizimining umumiy va har bir tizim vositasi uchun 
alohida ilk holatini, xarid uchun joy, ilk konfiguratsiyaga kiritilgan 
о‗zgartirishlarni (masalan, qо‗shimcha tarmoq vositalarini, server yoki 
ish stansiyasiga kengaytma qurilmalarini kiritish) aniqlash;

hisoblash tizimidagi о‗zgarishlar sababini aniqlash (masalan, 
foydalanish darajasini nazorat qilish bо‗yicha, tarmoqdan foydalanish 
tartibining buzilishi, tashqi (begona) dasturlarni qо‗llash faktini (izlari) 
belgilash);

hisoblash tizimining holati va xususiyatlarini ma‘lumot 
tashuvchilaridagi axborotga asosan aniqlash (masalan, raid-massivlar, 
qattiq disklar, floppy-disklar, CD-rom, zip-tо‗plovchilar va h.k.)

mexanizm strukturasi va tarmoqdagi hodisa oqibatlarini 
natijalarga asosan aniqlash (masalan, ruxsatsiz kirish, zararli 
funksiyalarning tarmoqda tarqalish mexanizmi ssenariysi);

ma‘lum apparat-dasturiy hisoblash tizimi vositalaridan 
foydalanish va buning natijasi orasidagi aloqani aniqlash. 
Sud amaliyotini tahlil qilgandan sо‗ng, bugungi kunda dasturiy-
kompyuter ekspertizasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat 
degan xulosaga kelinadi: 

umumiy tashxis va dasturiy ta‘minot vazifalarini belgilash;

---

158 

dasturiy 
ta‘minot 
mahsulotining 
algoritmini 
foydalanuvchining tegishli ruxsatnomasisiz tanadagi imkoniyatlarini 
(modifikatsiya qilish, blokirovkalash, nusxalash) aniqlash uchun tashxis 
etish;

zararli dasturlar belgilarini aniqlash;

mahsulot kelib chiqishining bir umumiy manbaini aniqlash.
Shuni 
ta‘kidlash 
kerakki, 
yuqorida 
keltirilgan kompyuter-
texnik ekspertiza masalalarini hal qilish uchun dasturiy ta‘minot, 
algoritmlashtirish, ma‘lumotlar bazalarini yaratish, dasturiy ta‘minotni 
tasniflash va shu kabi sohalarda maxsus bilimlarga ega bо‗lish lozim.