S. Mirzayev, O. Imomov, D. Inomjonov, I. Usmonaliyev, A. Najimov

18-AMALIY MASHG’ULOT
SPORTCHILARNING KUN TARTIBINI TUZISH.
Ishning maqsadi: Nazariy bilimlar asosida talabalarni kun tartibini tuzishga o’rgatish va har bir talaba o’zi qatnashayotgan sport turi bo’yicha kun tartbini tuzishni o’rganishi.
Har bir kishi o’zi uchun mukammal kun tartibi tuzib olsa, sog’ligi va ish qobiliyati yaxshi bo’lib, uzoq ko’radi. Kun tartibini tuzish jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ulla-nuvchilarda ham muhim ahamiyatga ega. Kun tartibi asosiy gigiyenik talablarni hisobga olgan holda tuzilib, quyidagilarga alohida e’tibor beriladi: sport turi, uy sharoiti, o’quv va mutaxassisligi, mashq qilish vaqti, holati, sutkada necha marta mashq bilan shug’ullani-shi va boshqalar. Quyida biz o’quv-mashq qilish yig’inlarida (lagerlarda) sportchilarning kun tartibi bilan tanishib chiqamiz.
25-jadval
Sportchilarni o’quv-mashq yig’inlarining kun tartibi.

№	Faoliyat turlari	Vaqti	Muddati (minutlarda)	Ish faoliyati
1	O’rindan turish	7:00
2	Ertalabki badantarbiya	7:05-7:30	25	Sekin yugurish, gimnastika, mashq
3	Chiniqtirish omillari	7:30-7:40	10	Sovuq dush,tanani artish
4	Hojatga borish, o’rinni yig’ishtirish	7:40-8:00	20	Soqol olish, o’rinni tartibga solish va boshqalar
5	Ertalabki nonushta	8:00-8:20	20	Ovqatlanish
6	Aktiv dam olish	8:20-10:00	1,40	Hovlida sayr qilish, stol tennisi o’ynash
7	Mashg’ulot (trenirovka)	10:00-12:00	2,00	Maydonda mashg’ulot o’tkazish
8	Iliq dush qabul qilish	12:00-12:10	10	Dush qabul qilish
9	Dam olish	12:10-12:40	30	Badiiy kitoblar o’qish
10	Massaj	12:40-13:00	20	Muskullarni silash
11	Dam olish	13:00-13:40	40	Badiiy kitoblar o’qish
12	Tushki ovqat	13:40-14:00	20	Hotirjam ovqatlanish
13	Dam olish (uyqu)	14:00-15:00	1,00	Yotib miriqib uxlash
14	Aktiv dam	15:00-16:00	1,00	Sekin yurish va sayr
15	Mashg’ulot (trenirovka)	16:00-17:30	1,30	Mashq qilish
16	Iliq dush	17:30-17:40	10	Iliq dush qabul qilish
17	Dam olish	17:40-18:00	20
18	Yengil ovqatlanish	18:00-18:10	10
19	Dam olish	18:10-19:10	1,00	Televizor ko’rish
20	Massaj	19:10-20:10	1,00
21	Kechki ovqat	20:10-20:30	20
22	Dam olish	20:30-22:30	2,00	Televizor ko’rish, badiiy kitoblar o’qish
23	Aktiv dam olish	22:30-22:50	10	Tungi sayr
24	Uyquga tayyorlanish	22:50-23:00	10
25	Uyqu	23:00-7:00	8,00

19-AMALIY MASHG’ULOT
SPORTCHILARNING SUTKALIK ENERGIYA SARFINI HISOBLASH.

Ishning maqsadi: organizmda energiya sarfi bo’yicha olingan bilimlarni mustahkamlash va xronomatraj-jadval metodi yordamida enargiya sarfini aniqlash.

Xronometraj-jadval maetodi boshqa metodlardan farqli o’laroq hech qanday murakkab asbob-uskunalar yoki apparatlarni talab qilmaydi v a har qanday sharoitda uni qo’llash mumkin. Bu metod xronometrajni kun davomida olib borish va har xil faoliyatlarda enargiya miqdorini hisoblashdan iborat. Ushbu metod ayrim sportchilar va terma jamoani ovqatlanishi-ni tashkil etishda samarali natija beradi, chunki bu yerda sportchilar bir xildagi kun tartibiga ega bo’ladilar.
Sutkalik energiya sarfini xronometraj-jadval usuli yordamida aniqlashda quyidagilar amalga oshiriladi:

1. 
   ishchi jadval tayyorlab olinadi (26-jadval);
   

Izoh: 27-jadvalda berilgan ko’rsatmalar yoniga qavs ichida tur uchun yaqin bo’lgan faoliyat beriladi.
Masalan, Universitetda o’qiydigan va vazni 60 kg bo’lgan talabaning sutkalik energiya sarfini aniqlash kerak.
Spotrchining har xil faoliyatida energiya sarfini kun va qtli xronometraj ma’lumotlari sutkalik energiya sarfi jadvaliga ( 3-jadvalga qarang) kiritiladi. 3-jadval yordamida sportchi-ning turli faoliyatidagi energiya sarfi aniqlanadi. Keyin energiya kattalashishi bajarilgan ish-lar vaqtiga ko’paytiriladi va olingan natijalar bir-biriga qo’shiladi. Umumiy to’plagan kkal. Sportchining sutka davomida 1 kg og’irligiga sarf qilgan energiyasini ifodalaydi. Sutkalik energiya sarfini hisoblash uchun ko’rsatib o’tilgan (1 kg uchun sarfi) ko’rsatkichni og’irlik- ka ko’paytiriladi (60 kg, bu esa 42,068x60=2524 kkal. Sutkada olingan kattalikdan 15 %li (hisobga olingan energiya sarfi ) hisoblab topiladi: 2524+378,6=2902,6 kkal). Shunday qilib shu sportchining sutkalik energiya sarfi topiladi, u 2902,6 kkal dan iboratdir. Agar sportchi- ni kun tartibi yetarli darajada o’zgarsa unda yangidan energiya sarfi hisolab topiladi.

2. 
   Kunlik xronometraj qilish va har xil ish faoliyatini vaqtini aniqlash;
   
3. 
   3-jadvaldan har xil ish faoliyatida energiya sarfini topish bu bir minut davomida har bir kg og’irlik uchun sarf qilingan energiyani ifodalaydi. Agarda jadvalda faoliyat turi ko’rsatilmagan bo’lsa, u holda faoliyatga yaqinroq ishni energiya sarfini hisoblash uchun olinadi.
   
4. 
   Ko’rsatilgan vaqt davomida aniq faoliyat uchun energiya sarfini hisoblash va uni ush- bu faoliyatni vaqtiga ko’paytirish;
   
5. 
   Sutka davomida faoliyat turlarini jamlash orqali, 1 kg og’irlikning sitkalik energiya sarfini tariflovchi kattalikni aniqlash;
   
6. 
   Odamning sutkalik energiya sarfini hisoblash uchun 1 kg og’irlikka sutkalik energiya sarfini tana og’irligiga qo’shib, hisobiga olinmagan 15 % kattalik qo’shiladi.
   

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, xronometraj-jadval usuli sutkalik energiya sarfini taxminan aniqlaydi. Chunki organizmning energiya sarfi har xil sabablar bilan o’zgarib turishi mumkin. Jumladan mehnat sharoiti, organizmning holati, tayyorgarligi va boshqalar sabab bo’lishi mumkin. Shunga qaramasdan ushbu usulda sportchilarning sutkalik energiya sarfini hisoblash qulay va muhim hisoblanadi. Chunki bu usul tajribada katta amaliy ahamiyatga ega.