S kurbaniyazov, R. Q. Turniyazov

8.2. Elektromagnit to’lqinlar
Yuqorida biz vaqt davomida o’zgarib turuvchi elektr yoki magnit maydon hosil qilingan vaqtda mos ravishda uyurmaviy magnit maydon yoki uyurmaviy elektr maydon paydo bo’lishini ko’rib o’tdik. Tajriba shuni ko’rsatadiki, bunday elektromagnit maydon fazoning birorta chekli sohasida hosil qilinsa, bu maydon fazoning qolgan qismiga chekli tezlik bilan tarqaladi.
Bu tezlik juda katta bo’lib, bo’shliqda yorug’lik tezligiga (3·10¹⁰ sm/sek ga) tengdir. Hosil qilinayotgan elektromagnit maydon davriy xarakterga ega bo’lgan hollarda u to’lqin xarakterda tarqaladi. Elektromagnit maydonning to’lqin xarakterda tarqalishi elektromagnit hodisalarning 1863 yilda Maksvell yaratgan umumiy nazariyasidan kelib chiqadi. Elektromagnit to’lqinlarni birinchi martya 1888 yilda Gers tajribada o’rgangan.
E lektromagnit to’lqinlarning hosil bo’lish proseseini avval birorta oddiy nazariy sxemani misol sifatida olib tekshiramiz, keyin esa bu to’lqinlarni texnikada hosil qilish usullaryni ko’rsatib o’tamiz. Biror konturda biror yo’l bilan elektr tebranishlar sodir bo’lib turibdi deb faraz qilaylik. Bu kontur C sig’im va L o’zinduksiya koeffisiyenti bilan xarakterlansin. Agar bu konturdagi tebranishlar konturning xususiy tebranish davriga teng bo’lgan T davr bilan yuz berayotgan bo’lsa, u vaqtda bu davrning kattaligi quyidagi formula bilan belgilanadi:
(73)
Bu tebranishlar kontur turgan sohada o’zgaruvchan elektr va magnit maydonlar hosil qiladi. Elektromagnit to’lqinlarning tarqalishi sezilarli ahamiyatga ega bo’lishi uchun yoki, odatda aytilishicha, sistema sezilarli darajada to’lqin tarqatishi uchun siljish:toki hosil bo’ladigan va B vektor noldan farq qiladigan soha atrofdagi fazodan kamroq farq qiladigan bo’lishi kerak. Ravshanki, bunday o’zgartirilgan konturning sig’imi bilan o’zinduksiyasi dastlabki konturning sig’imi bilan o’zinduksiyasidan ancha kichik, demak, bunday sistemaning xususiy tebranishlar davri ham dastlabki konturnikidan kichikroq bo’lib qoladi.
Elektromagnit to’lqinlarning tezligi juda katta bo’lganligi tufayli, uni bevosita tajriba yo’li bilan aniqlash ancha qiyin.
Gers bu tezlikni bilvosita yo’l bilan, ya’ni elektromagnit to’lqinning λ uzunligini o’lchash yo’li bilan aniqlagan; vibratorning sig’imi va o’zinduksiyasi bilan belgilanadigan T davrni bilgan holda Gers υ tezlikni hisoblab topgan.
To’lqin uzunligini o’lchashda Gers bir-biriga qarama-qarshi yo’nalgan to’lqinlarning interferensiyasi vaqtida paydo bo’luvchi turg’un elektromagnit to’lqinlardan foydalangan.
Elektromagnit to’lqinlarning bo’shliqda tarqalish tezlig’i c=3*10⁸m/s ekanligi shu usul bilan aniqlangan. Hozirgi vaqtda turg’un to’lqinlarning uzunligini aniqroq o’lchash natijasida, shuningdek yorug’lik tezligini o’lchash natijasida c ning quyidagi qiymati topilgan:

Agar elektromagnit to’lqinlar biror muhitda tarqalayotgan bo’lsa, undagi tezlik quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(74)
bu yerda ε va μ moddaning dielektrik doimiysi va magnit singdiruvchanligi.