S kurbaniyazov, R. Q. Turniyazov

Elektromagnit to’lqinlar tenglamasi. Maksvell tomonidan chiqarilgan bo’lib ularga Maksvell tenglamalari deyiladi. Ularning ko’rinishi quyida keltirilgan
(75)


(76)

va
(77)

(78)
9 – MA’RUZA
Yorug’likning elektromagnit tabiati. Yorug’lik qonunlari. To’la ichki qaytish. Yorug’lik difraksiyasi. Fraungofer difraksiyasi


Reja:

1. 
   Yorug’likning elektromagnit tabiati
   
2. 
   Yorug’lik qonunlari. To’la ichki qaytish
   
3. 
   Yorug’lik difraksiyasi. Fraungofer difraksiyasi
   

Tayanch iboralar: yorug’lik, elektromagnit to’lqin, chastota, qaytish, sinish, to’la ichki qaytish qonunlari, nisbiy va absolyut nisbiy sindirish ko’rsatkichlari
9.1. Yorug’likning elektromagnit tabiati
Optika - yorug’likning tabiati, yorug’lik hodisalarining qonuniyatlari va yorug’likning modda bilan ta’siri jarayonlarini o’rganuvchi fizikaning bo’limidir.
Qadimgi Gresiyada yorug’likning asosiy xossasi uning bir jinsli moddada tug’ri chiziq bo’ylab tarqalishi deb ko’rsatganlar. Yorug’lik to’g’risidagi tasavvurlar fan tarixida ko’p bosqichlarga ega, XVII asrning ohirida yorug’lik ikki tabiatga egadir degan nazariya yuzaga keldi. Ularning birinchisi Nyuton tomonidan yaratilgan korpuskulyar nazariya bo’lib, unga ko’ra, yorug’lik mayda korpuskulalar (zarrachalar) dan iborat va ular juda katta tezlik bilan tarqaladilar. Ikkinchisi esa Gyuygens yaratgan to’lqin nazariyasidir. Unga ko’ra, yorug’lik koinotni to’ldirgan elastik muhitda katta tezlik bilan tarqaluvchi to’lkinlardan iboratdir. Nyuton o’z nazariyasida asosiy argument sifatida yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish xossasini olgan. U ikkala nazariyani birlashtirishga harakat qilgan. Gyuygens Nyuton nazariyasiga qarshi bo’lib, yorug’lik go’yo tovush to’lqinlari muhitda tarqalganidek to’lqin tarzida tarqaladi deb tushuntiradi XIX asrda Gyuygens nazariyasining tarafdarlari bo’lgan M.V. Lomonosov, Yung, Frenel va boshqa olimlar yorug’likning to’lqin xossalari bilan difraksiya, interferensiya hodisalarini tushuntirishga muvaffaq bo’ldilar.
Ular yorug’lik juda kichik to’lqin uzunligi (0.76-0.38mk), chastotasi 4-7.5.10¹⁴gs ga ega bo’lgan to’lqinlardan iborat deb ko’rsatishdi. To’lqin nazariyasining asosiy kamchiligi bo’lib, yorug’likning "dunyo efiri" mavjudligi va unda yorug’likning tarqalishi shubha tug’dirar edi. XIX asrning 60- yillarida Maksvell tomonidan yaratilgan elektromagnit to’lqinlar nazariyasi yuqorida keltirilgan ikki nazariya orasidagi qarama — qarshilikka barham berdi. U nazariyaga ko’ra, yorug’lik elektromagnit to’lqinlardan iborat ekanligi, elekromagnit maydon ularning tashuvchisi ekanligi ko’rsatildi. Ko’rinadigan yorug’lik, atom va molekulalar tarkibida mavjud bo’lgan zaryadlarning tebranishi tufayli vujudga kelib, to’lqin uzunligi 0.76-0.38mk ga teng bo’lgan elektromagnit tebranishlaridan iboratdir.
XIX asrning ohiriga kelib ushbu nazariya bilan tushuntirib bo’lmaydigan fizik hodisalar ochila boshlandi. Fotoeffekt hodisasi, mutloq qora jismning nurlanishi, elementlarning yorug’lik spektrlarini o’rganishda elektromagnit nurlanishda diskretlik xossasi namoyon bo’la boshladi. Unga ko’ra, yorug’lik kvantlar ko’rinishida tarqaladi degan tasavvur yuzaga keladi.
Bu tasavvurlar asosida nemis fizigi Plank 1900 yilda elektromagnit jarayonlarida kvant nazariyasini yaratdi. Unga ko’ra, yorug’lik fotonlar deb ataluvchi yorug’lik zarrachalari oqimidan iboratdir.