S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

7. 
www.collection.pp.ru/f67_192.htm 
-
Iqtisodiy sotsiologiya fanining kollektsiyasi 
veb sahifasi.
2.
 
w w w .soc.pu.ru/publications/jssa/2002/4/kach... 
-
Yu.L.Kachanovning 
“Экономическая социология” в контексте политики” nomli maqolasi veb 
sahifasi.
3. www.ekz.-eko.web-shopping.ru/id~74995.html 
-
Iqtisodiy sotsiologiya faniga 
taalluqli eng so‘nggi tahrir etilgan kitoblar va ulaming muqaddimalari keltirilgan 
veb sahifa.
4.
 
www.colibri.ru/binfo.asphch. l& cod~141791 
-
Iqtisodiy sotsiologiya fani uchun 
ajoyib savolnomalar veb-sahifasi.
5. www.soci.niu.edu — 
Shim oliy Illinoys IJniversitetining Sotsiologik 
Departamenti.
91

---

VII BOB
IJTIMOIY-IQTISODIY STRUKTURA, DAROMAD
VA JAMOATCHILIK FIKRI
7.1. Ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar va aholi daromadlari
Darom ad yoki foyda — iqtisod fanining strategik tushunchalaridan biri 
hisoblanadi. Darom ad boiinishining ijtimoiy ko'rinishi — har qanday jam iyat 
va iqtisodning shakli, turi, eng aw alo uni tashkil etgan mulkdorlar sinflari, 
ularning o 'rta sid a boyliklarning b o iin is h i, ijtim oiy-iqtisodiy m eh n at va 
qo‘shimcha daromadlarning boiinishiga qarab belgilanadi, jum ladan:
• m ehnat bilan band boiganlar va ishsizlar;
• turli m ehnat, kasb turlarining vakillari;
« mulkdorlar va mulk egasi boim aganlar;
• m a’lumotga ega b oigan va maium otsizlar;
» boshqaruv va hokimiyat organlariga yaqin boiganlar va yaqin boim aganlar;
« turli mintaqalaming aholisi, shuningdek shahar va qishloq aholisi, mahalliy 
va mahalliy boim agan, chet el ishchi kuchlari;
• erkaklar va ayollar, yoshlar va katta yoshdagi kishilar va boshqalar.
Daromadlar taqsimlanishining ijtimoiy manzarasi o ‘zgarib boradi.
Daromadlami taqsimlash, uning kimda ko‘p, kim da ozligini aniqlashning
jamiyat uchun o ‘ziga xos ahamiyati bor. Jamiyatda daromad taqsimlash bo‘yicha 
fikriar b o iib , biz quyidagilarni aytishimiz mumkin:
a) byurokratik apparat vakillarining, iqtisod bo‘yicha ekspertlaming va oddiy 
jamoatchilik fikrini bir-biriga qiyoslash, tahlil qilish;
b) ko‘plab m a’lum otlar manbalarini farqlash (ya’ni bu m aiu m o tla r qanday 
manbalarga asoslanganligini aniqlash)
v) odam lam ing baho beruvchi fikr-mulohazalarini inobatga olish;
Daromadlarning ijtimoiy omitlari.
In so n lar yashash darajasining sabablarini an iq lash m u h im ijtim oiy 
omillardan biri hisoblanadi. Birinchidan, bu sof ijtimoiy raqobat sanaladi. 
Jamiyatda kishilaming boylar va kambag‘allarga boiinishi nafaqat bu guruhlardagi 
kishilaming faolligi, samarali mehnatiga, balki o ‘zaro gum hlar o ‘rtasidagi 
kurashga, bu guruhlaming ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlarga ham bogiiqdir, 
shuningdek bu guruhlam ing madaniyati, xulq-atvoriga ham b o g iiq , ya’ni 
quyidagi xatolami ham hisobga olish kerak boiadi:
a) kriminal jinoyatchilik;
b) hokimiyatdan foydalanish va hokimiyat bilan aloqada boiish;
92

---

v) ish bilan ta ’minlovchilarga ommaviy ta’sir ko'rsatish (ya’ni, zo'ravonlik, 
majbur qilish), ijtimoiy diskriminatsiya;
d) shartnomalar, kelishuvlar, norasmiy majburiyatlarni bajarishda ishonchni 
suiste’mol qilish;
e) inform atsiya, kom m unikatsiya, reklam a va ta rg ’ibot sohasidagi 
manipulyatsiyalar.
H ar bir sanab o ‘tilgan «sof ijtimoiy raqobatning» hodisalari m a’lum 
jam iyatda turli ko'lam va xarakterga ega, obyektiv-imkoniyatlar, insonlar 
qobiliyati va zaruriyati, m adaniyat ham da urf-odatlarga b og iiq . Ulaming 
subyektlari b o ‘lib, alohida individlar, tashkilotlar, kasaba uyushmalari va 
«yashirin» guruhlar xizmat qiladi. «Sof ijtimoiy» raqobat - bu yashirin va 
murakkab iqtisodiy olamdir, bu olam rasmiy iqtisodiy olamga parallel holda 
mavjud bo‘lib, nafaqat siyosat oqibatida, balki ijtimoiy psixologiya natijasida 
ham vujudga keladi.
M ehnat yoki mehnatsiz daromadlam i baholashga oid bir qator dolzarb va 
muloqotli m uam m olar mavjud. Asosiy m uam mo esa boylikka erishish yo'llarini 
quyidagicha farqlashdan iborat:
® u «ishlab topiladi» (m e’yoriy m ehnat va shunga yarasha haq toiashga 
asoslanadi);
• u «o‘g‘irlanadi» (kuch ishlatishga asoslanadi);
* u «yutib olinadi» (baxtli voqea, omadga asoslanadi).
Ikkinchidan, darom adlam ing m uhim ijtimoiy omili bu m a’muriy tarîibga 
solishdir. G ap individlar va guruhlar daromadlariga m a’lum institutlar, idoralar 
va m enejerlar tom onidan «tashqi» aralashuv ustida bormoqda.
Bunda boshqaruvchilaming va boshqamv usulining quyidagi xususiyatlari 
m uhim ahamiyat kasb etadi;
® m ehnat turlarining ulaiga mos ravishda haq to* lash nuqtai nazaridan 
m azm un va spetsifikatsini bilish;
® innovatsiya, kelajagi porloq ish va faoliyat turlarining ahamiyatini ko‘ra 
bilish, ulam i moddiy rag‘batlantirishning zarariyatini tushunish;
® darom ad va ish haqi muammolariga befarqlik va liberalizm yoki aksincha, 
o ‘z obro‘sini oshirish, avtokratik yoki demokratik boshqarishning targ'iboti 
maqsadida bu muamm olaiga jiddiy e ’tibor berishi;
» «boylarga» nisbatan, jam oaning yaxshi ishlab topadigan a ’zolariga nisbatan 
sabri, «kambag‘al», kam ish haqi oladigan yoki juda muhtoj ishchilarga sezgirlik 
bilan yondoshish va ulaiga yordam berishga tayyorligi hamda xohishining borligi;
® mehnat uchun taqdirlashda va boshqa toiovlarda insonlaiga teng va obyektiv 
yondoshishi yoki bunday vaziyatlarda shaxsiy va коф огайу yondashishga 
moyilligi;
® bo‘ysunish mexanizmi sifatida ish haqi va boshqa to io v lam i ishlatish yoki
93

---

ishlatmaslik, shuningdek, ziddiyatlami hal etish;
® mulk-pul taqsimlash qarorlarini qabul qilishdaprinsipial, qattiq q o ilik
yoki mas’uliyatsizlik bo‘lishlikka yo‘1 qo'yish.
Sanab o ‘tilgan xususiyatlar darom adlam i tartibga solishda samaradorligi, 
to ‘g‘riligi, aniq vaziyatlarga mos tiishishligi nuqtai nazaridan batafsil tahlil 
etiiishi mumkin.
Uchiiichidan, 
daromadlam i taqsimlashda xayriyalarning turli ko‘rinishlari 
ham ma’lum darajada ahamiyat kasb etadi; bu faoliyat boshqalar foydasi uchun 
o‘z boyligini ixtiyoriy qayta taqsimlashga y o i qo ‘yilishiga asoslaniladi. Ba’zi 
mamlakatlarda o ‘tkaziladigan sotsiologik tadqiqotlar insonlaming xayriyalarda 
ishtirok etish motivatsiyasi, haqiqatdan ham xayriya qilish yoki o‘zini rekiama 
qilish va rasmiyatchilik qilish, xayriyaning past, o ‘rta yoki yuqori tabaqaga 
taaluqli boiishi, xayriyalarga um um an jamiyatning va xayriya oluvchilaming 
munosabatlari, ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik, xayriyalarning to ‘g‘ riligi 
kabi mulkiy-daromad munosabatlari aspektlarini ochib beradi.
Insonlaming m ehnat va ishlab chiqarish bosqichining o ‘zidayoq xayriya 
spetsifik ijtimoiy yo'nalgan bo‘lishi mumkin. Masalan, ishlab chiqaruvchi o ‘z 
mahsulotlarini kambag‘allarga past narxda sotishni rejalashtiradi, o ‘z mablag‘ini 
daromadlariga zid ravishda jamiyat manfaatlariga yo‘naltiradi.
To‘rtinchidan, 
insonlaming daromadlari m e’yori va nisbatiga qarindosh- 
urug‘chilik m unosabatlari ta ’sir etadi, ayniqsa o ‘zaro yordam va m eros 
munosabatlarining ta’siri katta. Bu o iin d a nafaqat turli jamiyatlardagi madaniyat 
va urf-odatlar farqi, balki bir jamiyatdagi turli oilalardagi m a’lum m unosabatlar 
farqi ham katta rol o ‘ynaydi.
Beshinchidan, 
farovonlikka insonlaming individual xususiyatlari ta ’sir etadi, 
ya’ni ulaming mehnatsevarligi va m ehnatga qobiliyatlari ham da farovon hayot 
kechirishga intilishlari va bu ular hayotining mazmuniga aylantirishida ta ’siri 
katta.