S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

elitarizm
(aholining eng yuqori (elita) qatlamlarida ta ’lim olishga xarakat 
qilish, eng yuqori tabaqa, qatlamga kirish uchun qonun-qoidalar joriy etish, 
shu qatlam ning mavjudligiga jimgina rozilik berish);
• 
egalitarizm
(tenglikka intilish, tengsizlikni qabul qilmaslik, tenglikka 
passivgina rozilik berish);
• 
etatizm
(administrativ, ya’ni m a’muriy boshqarishga intilish, bu y oiga 
eng samarali, eng haqqoniy biror dohiy tom ondan tartib-intizom o ‘matilishini 
kutish, m a’muriy boshqaruvning har qanday shakllarini passiv holatda qabul 
qilish);
® 
lib e r a liz m
( o ‘y in y o k i s h a r tn o m a a s o s la r i, o d a m la r o ra s id a
munosabatlarning erkin taqsimlanishiga intilish, yuqoridan aralashuvni qabul 
qilmaslik, hayot tarzining moddiy sharoitlarga oid masalalar turlicha hal 
qilinayotganga passiv holatda rozilik berish);
• 
paternalizm
(qashshoqlar, kuchsiziarga yordam berish, himoya qilish, lekin 
qandaydir hukmronlikka bo‘ysunishiga tayyorgarlik);
• 
indmdualism -
(har kim o ‘zi uchun tamoyiliga yo'naltirish, moddiy 
m ablagiam i q o ig a kiritish uchun eng kuchli kurash formalarini joriy qilish, 
o ‘zi uchun to iiq m as’uliyat g‘oyasiga am al qilish).
Fikrlar guruhi, xilma-xilligi, ulardan foydalanishi bugungi bozor iqtisodi 
sharoitida psixologik holatlam i yanada chuqurroq o ‘rganishni talab qiladi.
Ijtimoiy — iqtisodiy masalalar b o ‘yicha jam oatchilik fikri ommaviy yoki 
juda sodda bo iish i mumkin, bu fikrlar bir-biridan bir qator tavsiflar, ba’zi 
tom onlari bilan farqlanadi. Bu fikrlaming qay darajada ochiqligi, yopiqligi, 
doimiyligi yoki qisqaligi, q at’iyligi, m a’Iumotlarga boyligi, faolligi, bir joyda 
turib qolishi singari qator sifatlarga ega ekanligi bilan bir-biridan farq qilinadi. 
G uruhlar iqtisodiy m afkurasining m uam m olari, fikrlar yig in disi o'zining 
o ‘m iga qarab ju d a m uhim dir, ayniqsa fikrlar guruhi hayotga o ‘z ta ’siri'ni
104

---

ko'rsatadi, ya’ni buni turli vaziyatlarda m a’lum bir qarorlar qabul qilishda 
ko‘rish mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy hayotda jamoatchilikning fikri nafaqat sinflar o ‘rtasidagi 
ziddiyatlar sharoitida, balki juda ko'plab vaziyatlarda katta ahamiyatga ega, 
ayniqsa, boshqaruvchilar va boshqariluvchilar, ya’ni ishchilar, shuningdek 
oddiy inson sifatida har bir ishchining xulq-atvori bilan bog'liq o ‘zaro 
munosabatlar katta ahamiyatga ega.
Ijtimoiy identifikatsiya.
Bu tushuncha sotsiologiyada alohida olingan bir individlami yoki individlar 
yig‘indisini bildiradi.
Ijtimoiy identifikatsiyaning quyidagi turlari mavjud:
a) o ‘z -o ‘zini identifikatsiya qilish, (ya’ni odam lar o ‘zlarini m a’lum bir 
guruhlarga bo'ladilar);
b) o ‘zaro identifikatsiya qilish (odamlar o'zlarini emas, balki bir-birlarini 
qaysidir guruhlarga bo‘lib chiqadilar);
v) obyektiv identifikatsiya, (odamlarni obyektiv sabablarga ko‘ra bir kishi 
m a’lum bir guruhlarga b o iib chiqadi.)
Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, obyektiv, o'zaro va o‘z-o‘zini 
identifikatsiya qilish bir-biriga to ‘g‘ri kelmaydi.
Ijtim oiy identifikatsiya k o ‘p ho llard a m ulkchilik, d aro m ad singari 
munosabatlarda yuzaga keladi.
Sotsiologik tadqiqotlarni olib borishjarayonida quyidagilar belgilab o'tilgan:
Birinchidan, turli sabablarga ko‘ra odam lar o'zlarini ko‘proq yoki kamroq 
t a ’minlanganlar qatoriga qo‘shadilar, haqiqatda esa ular kamtarlik qilibmi, 
yoki o ‘zlarini tutib olgunga qadar o ‘zlarining daromadlarini ko‘pincha kamaytirib 
yoki ko'paytirib hisoblaydilar. Xuddi shuningdek, odam lar bir-birlarining 
daromadlarini ham o ‘zlaricha baholab oladilar.
Ikkinchidan, mulk, daromad munosabatlarida odamlar ko‘pincha o‘zlarini 
o ‘ rtacha qatorida deb hisoblaydilar, o ‘zlarini o ‘rta sinf kishilari qatoriga mansub 
deb hisoblaydilar, bunday m unosabatlar esa ko‘pincha neytral va qulay bo‘lgan 
m unosabatlardir. Bunday holatlar ayniqsa, o ‘z daromadlari bo'yicha eng 
yuqorida bo ‘lgan o‘rta sinflarga mosdir.
Chet ellik tadqiqotlar bu m a’noda o ‘ziga hos ikki xil psixologik guruhlarga 
ajratadilar:
a) odam lar jam iyatda o ‘zlarining m ol-m ulklari ozligidan jud a hijolat 
b o ‘ladilar, qanday bo'Im asin yuqori sinflarga q o ‘shilish, ular darajasiga 
ko‘tarilishni hayotlarining mazmuniga aylantirib yuboradilar;
b) odam lar jamiyatda insonlam ing mulk statusiga befarq qaraydilar, ya’ni 
qashshoq holdagi ishchilar o ‘zlarining holatlarini bir baxtsizlik deb qaraydilar, 
boylaming yashash tarzi, holatini esa baxt deb qaraydilar, lekin ko‘pchilik
105

---

iqtisodiy baquw at boiganlar o‘zlarini baxtli deb hisoblamaydilar, o ‘z navbatida 
ular ham qashshoq. Iqtisodiy nochor bo‘lgan odam lar holatini baxtsizlik deb 
qaramaydilar; odamlarning mulk-daromad munosabatlari tengsizlikka befarq, 
«xotiijam-immosabatlari ularning hayotda eng to ‘g‘ri pozitsiyasi deb biladilar, 
o'zlarining eng sodda, eng m a’qul falsafalari, psixologiyalari deb qaraydilar.
Qisqacha xulosalar
Ushbu mavzuda ijtimoiy-iqtisodiy stmktura, daromadlaming shakllanishi va 
jamoatchilik fikrini shakllanishi bo‘yicha tushunchalar ko‘rib o‘tilgan. Ijtimoiy- 
iqtisodiy guruhlar mehnat va qo‘shitncha daromadlaming bo'linishiga qarab bir 
qator belgilami o‘z ichiga oladi. Ish bilan band bo‘lganlar va ishsizlar turli mehnat 
kasb turlari vakillari, mulkdorlar va mulk egasi bo‘lmaganlar belgilarni yuzaga 
keltiradi.
Bundan tashqari odamlarni fikr-mulohazalarini inobatga olish, sotsiologik 
tadqiqotlar o'tkazishda jamoatchilik fikrini o ‘rganish kabi masalalar yetarli darajada 
yoritib o‘tilgan.
Nazorat va muhokama uchuu savollar
1. Ijtimoiy-iqtisodiy struktura deb nimaga aytiladi?
2. Jamoat va jamoatchilik flkri tushunchasini ta’riflab bering.
3. Aholi daromadlarining turlarini ayting.
4. Iste’mol savati nima?
5. Oziq-ovqat savati nima?
6. Ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar deganda nimani tushunasiz?
7.
Boylik va qashshoqlikka doir ijtimoiy qamshlar deb nimaga aytiladi?
8
. 
Ijtimoiy fikrlar deb nimaga aytiladi?
9. Ijtimoiy omillar deganda nimani tushunasiz?
10. Ijtimoiy diskriminatsiya nima?
11. Guruhlar birdamligi deganda nimani tushunasiz?
12. Daromadlaming manbalarini tushuntirib bering.
13. Daromadlar boiinishining ijtimoiy ko‘rinishlarini ta ’riflab bering.
Tavsiya etilgan adabiyotlar ro ‘yxati
1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2005 йил 14 июндаги 
“ Б о зо р и с л о х о тл ар и н и ч у к у р л аш ти р и ш ва и к т и с о д и ё т н и я н а д а
эркиилаштириш со^асидаги устувор йуналишлар амалга оширшшшини 
жадаллаштириш чора-тадбирлар т^грисида”ги Ф армони. “Халк сузи” 
газетаси, 2005 йил 15 июн.
2. Николаева И.П. Ресурсы инноваций. -М.: «ЮНИТИ». 2003.
3. Сычёв К.В., Панченко Т.Г., Панченко A.JI. Человековедение как метод 
кадровой политики. -М.: 2001.
4. Базаров Т.Ю. Управление персоналом. -М.: 2002.
106

---

5.Волгина H.A. Одегова Ю.Г. Экономика труда (Социально трудовые 
отношение). -М.: 2002.
Internet saytlari