Rta maxsus ta’lim vazirligi

10 Mavzu: Kitobxonlar bilan olib boriladigan yakka tartibdagi ishlar
Reja:


1 Mutaxasis xodimning yakka tartibdagi suhbati
2 Kitobxonni qiynayotgan muammoli mavzular
AKM, ARM va kutubxona fondi qanchalik ochiq namoyish qilinmasin, u mutaxasis xodimning jonli so‘zi o‘rnini bosa olmaydi.
Mutaxasis xodimning yakka tartibdagi suhbati, ayniqsa tayyorgarligi kam kitobxonlar uchun juda muhimdir.
Mutaxassis xodim kitobxonga biron bir kitobni tavsiya qilar ekan, uning qiziqishi va umumiy tayyorgarligini hisobga oladi. SHuning uchun ayni bir kitob to‘g‘risidagi suhbat mazmuni turlicha bo‘ladi.. masalan mutaxasis xodim V.A.Mezenstevning “Enstiklopediya chudes” (1-kitob “Obыchnoe v neobыchnom”) kitobini tabiiy-ilmiy adabiyotga birinchi bor murojaat qilayotgan kitobxonga tavsiya qilar ekan, kitobda rangli yomg‘irlar, bo‘ronlar, zilzilalar, vulqonlarning otili chiqishi kabi ajoyib hodisalar haqida bayon qilishini gapirib berishi mumkin. Xuddi shu kitobni tayyorgarligi bo‘lgan kitobxonga tavsiya qilish esa ancha umumiy xarakterda bo‘ladi. Bu o‘rinda kitob tabiatda bыladigan tabiiy ofatlarga, ulrning paydo bo‘lish sabablarini o‘rganish va ularning vayron qilishlik harakatlarining oldini olish (oldindan aytish) imkoniyatlariga bag‘ishlanganligini aytib o‘tish bilan cheklanish etarlidir.
Mutaxassis xodimning astronomiya fanini kitobxonlarda turli hodisalar haqida to‘g‘ri ilmiy tasavvurlarni shakllantirishni hamda ularda astronomik hodisalar dunyosiga bo‘lgan qiziqishlarni rivojlantirishni taqozo etadi. Kishilar hayotida astronomiyaning amaliy ahamiyati (vaqtni o‘lchov, joyning geografik o‘rnini aniqlash, ufq tomonlarini topish va hakozo) hamda olam tuzilishi va unda sayyoramiz yerning o‘rni to‘g‘risidagi hozirgi zamon tasavvurlarini boy tarixiy materiallar asosida kitobxonlarga etkazishni rejalashtiradi. Masalan, Strugastkiy, Efremov, mashhur yozuvchi L.N.Tolstoyning asarlarida talay fazoviy mazmundagi materiallar mavjud. O‘zbek yozuvchilaridan O.Yoqubov (“Ulug‘bek xazinasi”), P.Qodirov (“Yulduzli tunlar”),O‘.Hoshimov (“Quyosh tarozisi”, “Kvazarlar”) badiiy asarlarida, shoirlarimizdan A.Oripov (“Yillar armoni”), H.Xudoyberdievaning (“Sadoqat”) she’riy to‘plamlarida yulduzli osmonning go‘zalligi, hilol, oy (yangi oy) va to‘linoyning serjiloligi, yashayotgan sayyoramiz yer-tabiat, go‘zal va naqadar noyob bir osmon jismi (A.Oripov “Mitti sayyora”) ekanligini ko‘plab marta madh etiladi. Kitobxonlar ko‘z o‘ngida, tabiat hodisalari, jumladan astronomik hodisalar, osmon jismlarining rel’efi, Quyosh sistemasining tuzilishi tabiatda mavjud go‘zalliklarning bir bo‘lagi sifatida gavdalanadi, ularda bu hodisalarga katta qiziqish uyg‘otadi.
Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodida ko‘p uchraydigan yulduz turkumlari (“Etti qaroqchi”, “Etti og‘ayni botirlar”), to‘dalari (“Hulkar”-savr yulduz turkumida), taniqli yulduzlar
(Qutb yulduzi,”Temir qoziq”, “Oltin qoziq”), arabcha nomidagi yorug‘ yulduzlar (Al-tohir, AL-G‘anib, Al-Deboron, Al-gul, AL-Hor va boshqalar), Somon yo‘li va yulduz turkumlari haqida turli qadimiy afsona va rivoyatlar bitilgan bo‘lib, kitobxonlarni fan asoslariga qiziqtirish bilan birga tarbiyaviy tomondan ham muhimi ahamiyat kasb etadi. Bu materiallar qadimiy milliy qadriyatlar va madaniyatimizning durdonalari sifatida kitobxonlarda faxr va iftixor hislarini uyg‘otadi.
Astronomiya to‘garak mashg‘ulotlarda mazmunini bayon qilishni keng ko‘rsatmalilik (plakat, sxema, jadvallar, modellar)asosida tashkil etish kitobxonlar tomonidan uning o‘zlashtirilishini engillashtirib, ko‘pchilik fazoviy va abstrak tushunchalarni tasavvur va idrok etishga, ko‘z oldiga keltirishga katta yordam berdi. Ayniqsa to‘garak ishlari jarayonida ekran qo‘llanmalaridan (diapozitiv, diafil’m, kinolavhalar, fotografiyalar, kassetalar, komp’yuter) keng foydalanish kitobxonlar uchun juda qo‘l keladi.
Masalan, georafiya yerning shartli ravishda qabul qilingan asosiy chiziq va aylanalarini (ekvator,parallellar, Yer, o‘qi va qutblari, meridianlar va hakoza) eslash va o‘xshatish yaxshi samara beradi. Osmon jismlari ulovning o‘lchovini aniqlashda –geometriya orqali borib bo‘lmaydigan erdagi (dunyoning narigi qirg‘og‘idagi) nuqtagacha masofani o‘lchash usulining o‘zginasi ekanligini o‘quvchilarga chizmada osongina o‘lchashda “bazis” sifatida Yer diametri olinadi, xolos. AKM, ARM va kutubxonada bunday mashg‘ulot suhbatlarini mutaxassis yoki shu sohani yaxshi bilgan faol kitobxon yordamida olib borsa samarali bo‘ladi. AKM, ARM va kutubxonada jamoatchilik asoslari qanday rivojlanaytganligi batafsil ko‘rsatib o‘tiladi, AKM, ARM va kutubxona kengashi va AKM, ARM va kutubxona faolining ishi yritiladi. Kengash va faollarning yangi kitobxonalarni jalb etish va adabiytlar targo‘ibotidagi ishtirokini aniqlash, eng yaxshi faollarni ko‘rsatib o‘tish lozim.
Shu yerning o‘zida AKM, ARM va kutubxonaning ko‘chma AKM, ARM va kutubxonalariga, kitob tashuvchilarga va boshqa foallarga uslubiy yordam ko‘rsataytganligi va boshqalar haqida hikoya qilinadi
Yoshlar tarbiyasi davrimizning eng dolzarb muammosidir. O‘zbekistonning kelajagi bugungi kunda kamolga etaytgan ana shu yshlarga bogo‘liq. Kelajak avlod taqdiri jamiyatimizning har bir ao‘zosidan katta maso‘uliyat talab qiladi. Respublikamiz ulkan taraqqiyt yo‘liga kirgan bir davrda insonni har tomonlama kamol toptirish hozirgi kunning asosiy talabi va ehtiyjidir. Bu vazifani hal etishda maktab, oila, mahalla, aholi, AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxona va keng jamoatchilik hamkorligini tao‘minlash kerak. Bolalar tarbiyasiga eo‘tiborni kuchaytirish, awalo, maktabgacha tarbiya muassasalari va AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonalarning zimmasidadir. Bolalarga yoshligidanoq o‘qish, har xil tadbirlarda ishtirok etish, surat chizish, mehnat qilish, kitob orqali tabiat, hayvonot dunyosi bilan tanishtirish, til o‘rgatish, kompyuterda multivideo va har xil o‘yinlar o‘rgatish faqat bogo‘chaninggina vazifasi emas, balki AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonalarning ham vazifasidir. AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonalar bolalarda milliy go‘urur, milliy ong, milliy tuygo‘uni tarbiyalash uchun ularga milliy tilimiz, tariximiz, mao‘naviyatimiz xazinalarini kitob, hikoyalar, suhbatlar orqali etkazadilar. AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonalarda ,,bolalar klubi" tashkil etilib, unda zamonaviy kompyuterlar orqali bolafarning qiziqishiga qarab ish tashkil qilishni yo‘lga qo‘yish AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonalarga bolalarni jaib qilishning va ularning o‘qishiga rahbarlik qilishning qulay usullaridandir. AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxona bolalar bilano‘ fshlashda har bir bolaning qiziqishini aniqlash, uni shakllantirish uchun yashab turgan mahallasining, tumanning tarixini yaratib, bolalarda o‘z mahallasiga, o‘zi yashaytgan joyga mehr uygo‘otish kerak. Mahallalardagi har bir oilaning shajarasini yaratish ota-onaning muqaddas burchi ekanligi to‘go‘risida AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonalar suhbatlar olib borsalar maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Bolalar AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonasining vazifasi - har tomonlama rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, mao‘naviy madaniyati shakllangan komil insonni tarbiyalashga yrdam berishdir. Binobarin, o‘qishga rahbarlik qilish juda ko‘p miqdordagi kitoblar orasidan bolalarga jamiyatimizning faol ao‘zolari bo‘lishlarida yordam beradigan kitoblarni tanlash va tavsiya qilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Buning uchun AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxona o‘quvchilarga maktabda o‘rganiladigan fan asoslarini chuqurroq egallashlarida yrdam beradi. Bu fan asoslari - insonning madaniy rivojlanishining asosi, uning mao‘lumoti va tarbiyasidir.
Boshlango‘ich va umumtao‘lim maktab o‘quvchilariga o‘zbekiston Respublikasi xalq talimi vazirligi hamda eng yirik AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonalar sinfdan tashqari o‘qishlar uchun adabiytlar ro‘yxatini ishlab chiqadilar. Bular har bir sinfda turii predmetlar bo‘yicha o‘tilishini nazarda tutib tuzilgan. AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonalar tajribasida ,,Fizikadan nimani o‘qish kerak? " ,,O‘zbekiston tarixidan nimani o‘qish kerak?" va boshqa predmetlar bo‘yicha adabiytlar ro‘yxati mustahkam o‘rin egallagan. Abonementda kitob berish vaqtidagi yakka suhbatlarda va ochiq jamgo‘arma javonlari ynidagi maslahatlarda foydalanish uchun predmetlar va hatto, ayrim mavzular bo‘yicha adabiytlarning tavsiya ro‘yxati tuziladi. Biroq kitoblarni faqat maktab dasturi bo‘yicha tavsiya qilish bilan cheklanish mumkin emas. Bolalarning qiziqishlari vaularning talablarijudaxilma-xil, shuning uchun AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxona bolaning rivojlanishi uchun tao‘lim bilan hamkorlikda ish olib borsa, bolada paydo bo‘ladigan haytni kuzatishjaraynida tugo‘iladigan savollarga javob berish imkoniyatlari yaratiladi. Bolalarning o‘qishiga rahbarlik qilish bolalar maktabda o‘qiydigan narsalarni to‘ldirishi, rivojlanishi, chuqurlashtirishi kerak, u o‘quvchi mao‘lum davrda o‘rganadigan predmet va masalalar bilangina cheklanmaydi. Bolalarning o‘qishiga rahbarlik qilishning asosiy vazifalaridan biri, birinchi navbatda, tarixni haqqoniy o‘rgatish, tabiat haqidagi kitoblar, o‘zbek tili, qonunshunoslik, diniy hadislar, o‘lkashunoslikka tegishli adabiytlarni targo‘ibot qilishdir. Mutaxassis xodim badiiy, ilmiy-ommabop bolalar adabiyti orqali o‘z kitobxonlarini o‘zaro ijodiy hamkorlik, ijodkorlik, tashabbuskorlikka undaydi. Faolligi, mao‘naviy qiziqish, intilishi, dars jaraynining asosiy bosqichlariga ijodiy munosabat, tadbirning ommaviy ahamiyatiga eo‘tibor, mavzulararo, fanlararo aloqaga amal qilish, har bir mavzuning tao‘lim va tarbiyaviy qimmatini, shuningdek, milliy-mao‘naviy xususiyatilarini etakchi o‘ringa chiqarish izchil o‘qish ko‘nikmasini hosil qilish boshqalarga bogo‘liq ekanligini ko‘rsatadi.
Bolalar o‘qishiga rahbarlik qilishda adabiyt, odobnoma fanlari asosida o‘rganiladigan mavzularning xarakteriga mos tao‘limning noano‘anaviy usullari, seminar, konferensiya, mao‘ruza, o‘yin, va boshqa shakllari: savol-javob, ogo‘zaki jurnal, suhbat, hikoya; bayn etish, o‘qish, yddan aytish, ijodiy yzma ishlar va boshqa usullari; tao‘lim-tarbiya vositalari; matbuot, ommaviy axborot materiallari, otnmaviy va tasviriy sano‘at; musiqa asarlari; turli xarakterdagi didaktik ko‘rgazmali qurollar, texnika vositalari: kompyuter, telekornmunikatsiya vositalaridan foydalanish o‘spirinlarda o‘qish madaniyatini shakllantirish samaradorligini oshiradi.o‘qish madaniyatini shakllantirishda kitob bilan ishlash, mavzu matnini o‘rganishni turli tahlillar asosida tashkil etish, sharhli o‘qish; o‘quvchilarning yzma va ogo‘zaki mustaqil ishlari ijodiy o‘yinlardan foydalanish, savol va topshiriqlarga keng o‘rin berish kabi usullar mao‘naviy manba yaratilgan davr muhiti, unda ko‘tarib chiqilgan asosiy go‘oya va qo‘shimcha go‘oyalar haqida o‘quvchining har tomonlama mao‘lumot olishida ijobiy tao‘sir etishi tajriba-sinov jaraynida aniqlanadi.
o‘spirinlarni aqliy, axloqiy, estetik, badiiy, siysiy, ekologik, mehnat, huquqiy, diniy, do‘stlik, bag‘ri kenglik, yuksak madaniyatga ega bo‘lgan kishilar haytini aks ettiruvchi adabiytlar bilan tanishtirish kerak. Aytib o‘tilgan barcha adabiytlar orqali bolalarda vatanparvarlik, insonparvariik, o‘z yurtiga sadoqatlilik, ilmlilik, mehr-shavqatlilik, halollik haqidagi umuminsoniy fazilatlar tarkib toptiriladi. Bolalarning o‘qishiga rahbarlik qilishdagi eng muhim yo‘nalish ularni ijtmoiy-foydali mehnatga tayyrlashdir. Mamlakatning ilg‘or tadbirkorlari, jamoa xo‘jalik va dehqon, chorvador fermer xo‘jaliklari, oilaviy pudratchilar, kichik qo‘shma korxona egalari haqidagi kitoblar -bolalarga mehnat tarbiyasini berishda mutaxassis xodim qo‘lidagi muhim vositadir. qishloq AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonalarida maktab yer uchastkalari bog‘, ekinzor, fermer xo‘jaliklarga ega bo‘lish, mulk egaligi haqidagi kitoblarni keng yritish kerak. Bolalar o‘qishiga rahbarlik qilishda estetik tarbiya masalalari katta o‘rin egallaydi. Bundagi vazifa, bolalarni haytimizdagi, tabiat, adabiyt va sano‘atdagi go‘zallikni farqlash, topish, ularni to‘go‘ri tushuna bilishga o‘rgatishdir. Keskin sujetli, biroq ko‘pincha past saviyada yzilgan kitoblarga haqiqiy badiiy adabiytni ustalik bilan qarshi qo‘ya bilish bao‘zi kitobxon -o‘quvchilardagi ymon adabiy didga qarshi kurash olib borish, bolalar o‘rtasida mao‘naviy qadriyatlarimizni tiklash, hozirgi davr va mumtoz adabiytning eng yaxshi asarlarini targo‘ib qilish juda muhimdir.
Bolalarga mo‘ljallangan haqiqiy badiiy kitob o‘zida faqat boy go‘oyalarni mujassamlashtirib qolmaydi, u sano‘at asari sifatida ham go‘zaldir.
Bolalarni badiiy adabiyt bilan birga sano‘atga taalluqli kitoblar: rassomlar, artislar, kompozitorlar haqidagi kitoblarni o‘qishga ham o‘rgatilsh lozim, Mamlakatimiz sporti, respublika sportchilarining erishgan yutuqlari, masalan, Butunjahon spartakiadasi va olimpiadalari to‘go‘risida, ularning tarixi, sportchilarning hozirgi yutuqlari to‘go‘risida taassurotlar, suhbatlar, mao‘ruzalar, axborotlar; ,,Insonning jismoniy go‘zalligi bilan uning mao‘naviy olami o‘rtasidagi o‘zaro aloqa" (suhbat), aqlni tarbiyalash va tanani rivojlantirish, epchillik va jangovorlik; ritserlik, ritserlar musobaqalari ,,Uygo‘onish davrida jismoniy tarbiya to‘go‘risidagi" insonda aql va jismoniy faollik, nafosat, axloqiylik, suzish, cho‘milish, qilichbozlik, kope, nayza, qilich, xanjar, rapiro bilan otda yurish, raqs, harbiy mashqlar, kurash, turizm, shaxmat, to‘p bilan o‘ynash va hokazolar haqida adabiytlar targo‘iboti, gurunglar tashkil etish yaxshi samara beradi.o‘smirlardan sport va jismoniy tarbiya texnik mahoratini egallash uchun kuch, shiddat, chidamlilik, tezkorlik va baquwatlilikning muvofiq kelishi darajasini talab qilishga yrdam beradigan uchrashuvlar o‘tkazilsa, o‘qish madaniyatini tarbiyalash natijalari kutilgan uzluksiz o‘qish ko‘nikmasini hosil qiladi. AKM, ARM va AKM, ARM va kutubxonada o‘quvchining urnumbashar madaniy merosidan bahramand bo‘lishi, o‘z tarixi, adabiyti, sano‘ati mao‘naviy-ruhiy qadriyatlari, dinni puxta bilish asosida o‘zligini anglash, vatan, xalq, millat manfaatlari uchun maso‘ullik, milliy go‘ururining shakllanishi aqliy madaniyatning sifat o‘lchovlari hisoblanadi.