Rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

Massalar ta’siri qonuni

Deyarli barcha kimyoviy reaktsiyalar qaytar bo’ladi, lekin ular bir-biridan qaytarilish darajasi bilan farq qiladi.
mA + nB pC + qD

Muvozanat qaror topgachto’g’ri va teskari reaktsiyalar tezligi bir-biriga teng bo’ladi,ya’ni:
V_A,VV_C,D qiymatlarini o’pHiga qo’ysak
bo’ladi.
Bundan
K_t- termodinamik muvozanat konstantasi
(5) K_t moddalar tabiati va temperaturaga bog’liq bo’ladi. Agar (5) tenglamadagi hamma moddalar aktivliklarini (1) tenglamadagi [ ] f bilan almashtirilsa, u holda
(6)
G’ q
K_S- kontsentratsion muvozanat konstantasi
K_S-reaktsiyaga kirishuvchi moddalar tabiati va temperaturaning funktsiyasi bo’libgina qolmay balki ion kuchining funktsiyasidir.
Agar 0, f1, u holda K_SK_T bo’ladi.
Ayrim hollarda K_T ni tajriba yo’li bilan, ya’ni eritma ion kuchining nolga teng bo’lgan qiymati bilan K_S ni ekstrapolyatsiya qilib topish mumkin.
Agar eritmada asosiy reaktsiya komponentlaridan tashqari yonaki reaktsiyaga kirishuvchi begona moddalar ham ishtirok etsa va bu begona moddalar asosiy reaktsiya komponentlari bilan raqobat reaktsiyasiga kirishsa, u holda sistemada muvozanat holatiga kelgandan keyingina sodir bo’ladi.
Masalan,
asosiy reaktsiya bor eritmada borayapti deylik. U holda sistemada asosiy reaktsiya bilan birgalikda qo’yidagi raqobat reaktsiyalari ham borishi mumkin:
Fе³⁺+СI^- FеCl²⁺
FеCl²⁺ + Cl^- FeCl₂⁺ + ....+ FeCl₄^-

F^- + H⁺ HF

FeF²⁺ + F^- FeF₂⁺ +....+ FeF₆^3-
Muvozanat paytida ftor bilan bog’lanmagan temir eritmada qo’yidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin:
Ғе³⁺, ҒеСI²⁺, ҒеСI₂⁺, ҒеСI₃, ҒеСI₄^-
ftor esa F^-va НҒ holida bo’ladi. Undan tashqari ҒеҒ₂^dдan ҒеҒ₆^3- gacha.
Asosiy reaktsiya komponentlarining muvozanat kontsentratsiyalarini quyidagi tenglik orqali ifodalash mumkin:
[Fe³⁺]=C_Fe_Fe C_fe=[Fe³⁺]+[FeCl²⁺]+...+[FeCl₄^-]
[F^-] = C_f_F C_F = [F^-]+[HF]
[FeF²⁺]=C_FeF_FeF C_FeF=[FeF²⁺]+...+[FeF₆^3-]
_Fe, _F, _FeF- tegishli Fе³⁺, F^-, FеF²⁺lar molyar qismlari.
Molyar qism - ayni bir forma kontsentratsiyasi berilgan elementning eritmadagi barcha formalari kontsentratsiyalari yig’indisi (S) ning qanday qismini tashkil qilishini ko’rsatadi:
Turli tip reaktsiyalari raqobat reaktsiyalari bo’lishi mumkin: bu kompleks hosil qilish, oksidlanish-qaytarilish, cho’ktirish, kuchsiz kislota va kuchsiz asoslar hosil bo’lishi va hokazo.
Molyar qismlarni hisoblash raqobat reaktsiyasining turiga qarab,ma’lum tenglamalar bo’yicha amalga oshiriladi.
Agar sistemada asosiy reaktsiya komponentlaridan tashqari asosiy va reaktsiya komponentlari bilan raqobat reaktsiyasiga kirishuvchi begona moddalar ishtirok etsa, u holda yuqorida ko’rsatilganlarga muvofiq quyidagini yozish mumkin:
bundan
К_Т =К_С^.F = K_Ш^. ^.F

K_Ш- shartli yoki effektiv muvozanat konstantasi
K_Ш-reaktsiyaga kirishuvchi moddalar tabiati,temperatura,ion kuchi va raqobat reaktsiyasiga kirishuvchi begona moddalar kontsentratsiyasiga ham bog’liqdir.
Agarda eritmaning ion kuchi va asosiy reaktsiya komponentlari bilan raqobat reaktsiyasiga kirishuvchi begona moddalar kontsentratsiyalari doimiy bo’lsa, K_shartli berilgan reaktsiya uchun, asosiy reaktsiya komponentlarining dastlabki kontsentratsiyalariga bog’liq bo’lmagan doimiy qiymatdir.
Har bir kimyoviy reaktsiyada ko’plab K_sh bo’lishi mumkin. Ma’lumotnomalarda faqat oddiy reaktsiyalarning termodinamik muvozanat konstantalari berilgan bo’ladi. Kontsentratsion va shartli muvozanat konstantalari ma’lumotnomalarda berilmaydi.

• 
  Agar reaktsiya murakkab bo’lsa, ya’ni bir necha bosqichlarda borsa, u holda bunday reaktsiyalarning ham termodinamik muvozanat konstantalari berilmaydi. Biroq murakkab reaktsiyalarning muvozanat konstantalarini oddiy reaktsiyalarning muvozanat konstantalari orqali ifodalab har doim hisoblash mumkin.
  

Masalan:

СН₃СООNа+Н₂ОСН₃СООН+NаОН

СН₃СОО^-+Н₂ОСН₃СООН+ОН^-
Ushbureaktsiyaningmuvozanatkonstantasinigidrolizkonstantasideyiladivauquyidagiko’rinishgaega:

СН₃СOONa ning gidroliz reaktsiyasini ikkita bosqichda boradigan va 2 ta muvozanat konstantasiga ega bo’lgan deb tasavvur etish mumkin:
H₂O H⁺+OH^- [H⁺]^.[OH^-] = K_HOH = K’_мув (13)

СH₃OO^-+H⁺ CH₃COOH

Agar (13) va (14) tenglamalarning chap va o’ng tomonlarini ko’paytirilsa, u holda gidroliz tenglamasi hosil bo’ladi(12):

Shunday qilib ma’lumotnomada berilmagan gidroliz konstantasi oson hisoblanishi mumkin.