Rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   K[Ag(CN)₂] va [Ag(NH₃)₂]NO₃ ning 0,001 M Eritmalaridagi Ag^ ionlarining kontsentratsiyasi topilsin.
   
2. 
   .
   
3. 
   Berrumning hosil bo’lish funktsiyasidagi «n» nimani ifodalaydi?
   
4. 
   Termodinamik barqarorlik konstantasi qanday omillarga bog’liq?
   
5. 
   Termodinamik va kontsentratsion barqarorlik konstantalari orasida qanday bog’lanish mavjud?
   
6. 
   Umumiy barqarorlik konstantasi bilan bosqichli barqarorlik konstantasi qanday bog’lanishda bo’ladi?
   
7. 
   Suvli eritmalar uchun Debay-Xyukkel nazariyasi bilan hisoblanadigan koeffitsientni ko’rsating.
   

9-MAVZU:ANALITIK KIMYODA ORGANIK REAGENTLAR.
REJA:

1. 
   Organik reagentlarning analitik kimyoda roli nimalardan iborat.
   
2. 
   Organik reagentlarning xossasini u tutgan funksional guruhlar turiga va soniga bog’liqligi.
   
3. 
   Funksional guruhlar fazoviy omillarining va nalqaga o’rinbosarlarning kiritilishining kompleks birikmalarning barqarorligi ta’siri
   

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar:
Organik reagentlar, metalloxrom indikatorlar, ekctragentlar, polidentant, xelat effekti , funksional analitik guruh, ligandning dentantlik, analogiya nazariyasi, neytral xelatlar.
Analitik kimyoda qo’llaniladigan reagentlar anorganik va organik tabiatga ega bo’lishi mumkin. Organik reagentlar metall kationlari bilan barqaror kompleks birikmalar hosil qiladi. Organik ligantli komplekslarning ko’pchiligi ichki kompleks birikmalarga kiradi va ular analizda ko’p ishlatiladi. Magniyning 8-oksixinolin, alyuminiyning alizarin, nikelning dimetilglioksim bilan aniqlanishini misol qilish mumkin. Organik reagentlarni birinchi marta analizda cho’ktiruvchi sifatida M.A.Ilinskiy (1856-1941) kobalt ionini aniqlash uchun 1-nitrozo-2-naftoldan foydalangan. Bunda kobaltning qizil-qo’ng’ir rangli ichki komplek birikmasi (n=6) hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan cho’kma xlorid va nitrat kislotada erimaydi. Bu sohada 1905 yilda L.A.Chugaev dimetilglioksim ta’sirida nikell ionini aniqlagan. Organik moddalardan reagentlar, ekstragentlar, indikatorlar (kislota asosli, oksidlanish qaytarilish, adsorbtsion, metalloxrom бўлиши мумкин) sifatida ishlatiladi. Organik reagentlar ta’sirini nazariy asoslash ularni ma’lum maqsadga yo’naltirilgan sintez olib borishga, reagentlarning xossalarini ular ma’lum holatlariga o’rinbosarlar kiritish bilan o’zgartirishga imkon beradi.
Organik birikma, agar uning molekulasida ma’lum atom guruhlari ya’ni funktsional guruhlar yoki kopleks hosil qiluvchi bo’lsa o’zini reagent sifatida namoyon qiladi.
Organik birikma 1 ta funktsional guruh tutgan bo’lsa kislota asos xossasini namoyon qiladi va anorganik birikma ioni bilan oddiy birikma yoki monodentantli kompleks birikma hosil kiladi.
Bunday reagentlarning kislotalari moleku4lasida quyidagi guruhlarni tutadi: -COH, so₃H – OH^- va boshqalar: asos rolini o’ynaydiganlariga asosan turli sinf aminlar kiradi va ulardagi azot protonga nisbatan aktseptorlik xossasini namoyon qiladi. Bunday reagentlarning reaktsiyalariga misol qilib quyidagi reaktsiyani keltirishimiz mumkin:

yoki fenol Fe (III)bilan


Bu reagentlar kislotalardir. Agar ular tarkibida umumlashmagan elektron jufti tutgan atom bo’lsa u holda donor-aktsentor bog’ hosil qilishi ham mumkin masalan fenol Fe ga nisbatan ligand vazifasini ham o’tishi mumkin:

organik reagentlarda uchraydigan asosiy kompleks hosilqiluvchi guruhlar

Agar organik birikma molekulasida faqat kompleks hosil qiluvchi guruhlar (-N=N-, -N=, =O, =S) bo’lsa ularning metall ionlari bilan o’zaro ta’sirini donor –aktsentor bog’lar hisobiga kompleks birikma hosil bo’lishiga olib keladi. Masalan Fe²⁺piridin bilan reaktsiyasi: kompleks birikma hosil qiladi:

Ko’pchilik hollarda polidentant ligand xossalarini namoyon qiluvchi reagentlar qo’llaniladi. Ularning anorganik birikmalar ionlari bilan hosil qiladigan birikmalar halqaik (yoki xelat) xarakterga ega. Masalan, geterohalqaik azot tutgan asoslar 2 ta azot atomlari bilan (2,2 - dipiridil va 1,10- fenantrolin) Fe bilan piridinga nisbatan barqaror bo’lgan kompleks birikmalar hosil qiladi:
1,10 fenantrolin Fe (II) bilan barqaror uchta 5 a’zoli halqa hosil qiladi;

Kompleks birikmalarning asosiy halqalari

Nomi	Formulasi	halqa
DDTK Na
8-oksixinolin
Xromotronovaya kislota
Yantar kislota

Shunday qilib reagentlar analitik reagentlar xossalariga ega bo’lishi uchun ularda nafaqatgina tuz hosil qiluvchi yoki kompleks hosil qiluvchining bo’lishi, balki ularning shunday uyg’unligi va o’zaro joylashuvi, bo’lishi kerakki bunda ular funktsional-analitik
guruh (FAG) lar metall ionlari bilan halqali birikma (ya’ni xelat hosil qilinadigan bo’lsin; uning barqarorligi halqalar soni va halqa a’zolari soni bilan ham (xelat effekti) aniqlanadi.
5-va 6-a’zoli halqalar tutgan kompleks birikmalar eng barqarorligi bilan ajralib turadi, ularda liganddagi valent burchaklarining deformatsiyalanishi natijasida paydo bo’ladigan kuchlanish eng kamdir. Masalan, Fe^3 ning oksalat kislota bilan kompleksi (5 a’zoli) qahrabo kislotasi bilan hosil qiladigan 7 a’zoli kompleksiga qaraganda barqarordir.

Bir kompleks hosil qilishiga to’g’ri keladigan halqalar sonining ortishi ham kompleks birikmaning barqarorligini oshiradi. Masalan, EDTA Ca^2. yoki Mg^2 bilan 3 ta 5 a’zoli halqa hosil qiladi va barqaror.

Fenol molekulasiga 2-chi -OH guruhni kiritilishi ligandning dentantliligini oshirishga olib keladi. Ammo 2 chi -OH guruhning kiritilishi har doim ham dentantlikni oshiravermaydi. Agar 2-chi-OH orto-holatda bo’lsagina (fenol uchun) naftol uchun peri-holatda bo’lsagina xelat effekti kuzatiladi. Organik reagent molekulasidagi bir necha funktsional guruhlarning o’zaro joylashishi juda muhimdir, masalan H₂N-CH₂-CH₂-NH₂ kompleksi (CH₃)₂-N-CH₂-N-CH₃)₂ ga nisbatan barqaror bo’ladi. Dioksimlarning metallar bilan ta’sirida fazoviy omillarning ta’siri sezilarli bo’ladi.

Sinforma	Amfiforma

Bularichidaengbarqarorkomplekslarberadiganiantiformasidir, amfiformabilanbarqarorligikamkompleksbirikmalar, sinformalaresafazoviyqiyinchiliklarhisobigaumumankomplekshosilqilmaydi.
Bundantashqarikomplekshosilqiluvchio’lchamigahambog’liqdir. O’lchamikichikbo’lganionatrofidahajmikichikbo’lganligandlarkoordinatlashishimumkinvaligandlarsonihamozbo’ladi. Agaro-fenantrolinmolekulasi 2 va 9 holatlarigametilradikalikiritilsafazoviyqiyinchilikhisobigaFe^2ionlaribilanfaqat 2 taligandkoordinatlanadi, uchtaemas, shuuchunhamurangsiz.Fe^2 o’rniga Su^ olinsa metil guruhlarining kiritilishi ligandlarning koordinatlanishiga ta’sir etmaydi.
Bir ligandning o’zining bir-biridan o’lchamligi bilan farq qiladigan ionlar bilan turlicha o’zaro ta’sir reaktsiyasiga kirishishidan xossalari bir-biriga yaqin bo’lgan moddalarni ajratishda foydalanish mumkin, Masalan Zn^2 va AI^3 8-oksixinolin bilan neytral komplekslar hosil qiladi, agar 2- metil-oksixinolin ishlatilsa o’lchami katta bo’lgan
Zn^2ionlari bu reagent bilan neytral xelat hosil qiladi, o’lchami kichik bo’lgan AI^3 ionlari bilan faqat 2 ta ligand koordinatlanadi. AI^3 ning xelatli birikmasi musbat zaryadli bo’ladi. va Zn xelatidan farqli o’laroq, xloroform bilan ekstraktsiyalanmaydi.