Rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

Neytral xelatlar- tashqi sferasi bo’lmagan kompleks birikmalar, yoki ularni ichki kompleks birikmalar ham deyiladi. Ular barqaror, ko’pchilik hollarda kam eruvchan, intensiv rangli (quyuq rangli), organik erituvchilarda yaxshi ekstraktsiyalanadi; ularning bu xususiyatlaridan amaliyotda elementlarni aniqlash, ajratish va miqdoriy aniqlashda keng ko’lamda foydalaniladi.
Bunday birikmalarga misol tariqasida Ni(DMG)₂, Mg Oksixinolinlarni keltirishimiz mumkin:



Ko’pchilikorganikreagentlarta’sirijudahamspetsifikemas, ammoozmiko’pmitanlabta’siretuvchanlikgaega. Analogiya nazariyasi mavjud: bunda ayrim tur organik reagentlar ta’siri bilan suv, ammiak, H₂S kabi anorganik birikmalar ta’sirida o’xshashlik kuzatiladi. Bu nazariya bo’yicha suv bilan protolitik reaktsiyaga kirishib kam eruvchan gidroksidlar xosil qiluvchi elementlar ionlari organik reagentlarning ROH turidagi reagentlari bilan ham kam eruvchan birikma hosil qilishi kerak. Xuddi shunday H₂S bilan kam eruvchan sulfidlar hosil qiladigan metall ionlari R-SH turida organik reagentlar bilan cho’kma hosil qilish kerak. Yoki H-NH₂ bilan o’zaro ta’sirlashadigan metall ionlari R-NH₂, bilan o’zaro ta’sirlashishi kerak. Undan tashqari, ko’pincha organik va anorganik reagentlar bilan bir xil turdagi reaktsiyalar hosil qiluvchi metall ionlari ma’lum qatorga joylashadi va oldingisiga nisbatan keyingi metall ion organik va anorganik reagentlar bilan ko’proq kislotali sharoitlarda reaktsiyaga kirishuvchandir. Ammo bunday qatordan ayrim chetlanishlar ham bo’ladi.
Reagentning tanlab ta’sir etuvchanligini turli omillardan foydalanish bilan amalga oshirish mumkin, bunga eng avval turli o’rinbosarlar kiritish bilan erishish mumkin. Hajmdor o’rinbosar bog’ hosil qilishga olib keladigan orbitallarni qoplashga to’sqinlik qiladi. Bunday o’rinbosarlarni kiritishda reagent faqat o’lchami katta bo’lgan ionlar bilan reaktsiyaga kirishadi yoki umuman reaktsiyaga kirishmaydi. Yoki bog’ hosil qilishga xalaqit bermaydigan o’rinbosarlar kiritish hosil bo’lgan birikmaning barqarorligiga rangining intensivligiga, eruvchanligiga ta’sir etishi mumkin. -SO₃H guruhlarni kiritish eruvchanlikni oshiradi, SN₃- guruhlar kiritilishi yoki aromatik halqalar kiritilishi-eruvchanlikni kamaytirishga (ham reagentning, ham uning metall ioni bilan birikmasining) olib keladi. Fazoviy qiyinchilikga olib kelmaydigan va kompleks hosil qilishda ishtirok etmaydigan elektrofil o’rinbosarlar ligand-donori atomning asos xossasini oshiradi va barqaror komplekslar hosil qilishga olib keladi. Masalan 8-oksixinolin molekulasiga galogenlarning kiritilishi (5,7 holatlarga) azot va kislorod atomlarining asosligini oshiradi, bu esa ligandlarning metallar bilan kompleksining barqarorligini oshiradi. Masalan 5,7-dibrom oksixinolin Fe(III),Si(II) va boshqa ionlar bilan 8-oksixinolinga qaraganda barqaror komplekslar hosil qiladi.