Rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Qanday birikmalar kompleks birikmalar deyiladi?
   
2. 
   Qo’shaloq tuzlar va kompleks tuzlar orasida qanday farq bor? Misollar asosida tushuntiring.
   
3. 
   Verner qanday bog’lanishli birikmalarni koordinatsion birikmalar deb atadi?
   
4. 
   Ligandning dentantligi deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   EDTAning Cr^3 ioni bilan bergan kompleksida dentantligi nechaga teng?
   
6. 
   Qanday birikmalar ichki kompleks birikmalar yoki «xelatlar» deyiladi?
   
7. 
   Aralash ligandli kompleks birikmalarga misollar keltiring.
   
8. 
   [Al₂Cl₆], [Fe(SCN)₆]^3-, [Pt(NH₃)₂Cl₄] lar har biri kompleks birikmalarning qaysi turiga kiradi?
   
9. 
   Kompleks birikmalar sifat analizida qanday ahamiyatga ega?
   

8-MAVZU:KOSMPLEKS BIRIKMALARNING BARQARORLIGI
REJA:

1. 
   Kompleks birikmalarning barqarorligi va beqarorligi konstantasi qanday kattalik ?
   
2. 
   Termodinamik va kontsentrasion barqarorlik konstantalari orasida qanday bog’lanish mavjud ?
   
3. 
   Kompleks birikmaning shartli barqarorlik konstantasi qanday omillarga bo’liq bo’ladi ?
   

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar:
Beqarorlik kontstantasi, barqarorlik konstantasi, termodinamik barqarorlik konsanta, kontsentratsion barqarorlik konstantasi , shartli barqarorlik konstantasi, hosil bo’lish funktsiyasi.
Kompleks birikmalar bilan qo’shaloq tuzlar orasida keskin chegara farq yo’q. Qo’shaloq tuzlarning kontsentrlangan eritmalarida oddiy ionlar bilan bir qatorda kompleks ionlar ham bor, masalan, Mor tuzi eritmasida [G’e(SO₄)₂^2- ionlari va shunga o’xshashlar borligi tajribada tasdiqlangan. Kompleks ionlar ham mos oddiy ionlarga ajraladi. AgNO₃ eritmasiga NH₄OH qo’shilsa kumushning [Ag(NH₃)₂]NO₃ kompleks tuzi hosil bo’ladi.
AgNO₃+2NH₄OH[Ag(NH₃)₂NO₃+2H₂O
Hosil bo’ladigan eritmaga KBrO₃ va KCl ta’sir ettirsak AgBrO₃ va AgCI cho’kmalari hosil bo’lmaydi.
Ammo [Ag(NN₃)₂]NO₃ eritmasining alohida qismlariga Ag^Q bilan AgBr, AgI va Ag₂S cho’kmalari hosil qiladigan kumush ionlari reagentlari bo’ladigan KBr, KI, H₂S kabi reagentlarni ta’sir ettirsak, ma’lum bo’ladiki, bu reaktsiyalarni [Ag(NN₃)₂]NO₃ bilan o’tkazsa ham bo’ladi.
Shunday qilib [Ag(NH₃)₂]NO₃ birinchi 2 reaktsiyada kompleks birikmalarga xos xususiyatlarni namoyon qildi, oxirgi 3 reaktsiyada bu tuzlar qo’shaloq tuzlar xususiyatini ko’rsatdi.
Demak [Ag(NH₃)NO₃ eritmasida [Ag(NH₃)₂]⁺ kompleks ionlar bir qatorda Ag⁺ ionlari ham borligining guvohidir. Ularning kontsentratsiyalari shuncha kuchni faqat mos reagentlargagina ta’sir ettirilganda eng kam eriydigan tuzlar AgBr, AgI va Ag₂S ning EK qiymatiga etishi mumkin. Lekin nisbatan eriydigan tuzlar AgBrO₃, AgCI ning EK qiymatiga etib bormaydi.
Birinchi bosqich [Ag(NH₃)₂]NO3[Ag(NH₃)₂]+NO₃^-
bu bosqich to’la ionlanadi.
Kompleks ion esa bosqichli dissotsilanadi:
I-bosqich
[Ag(NH₃)]⁺[AgNH₃]⁺+NH₃

II-bosqich
AgNH₃⁺Ag⁺+NH₃
Bu konstanta qiymati qanchalik katta bo’lsa berilgan kompleks shunchalik kuchli dissotsilanadi va beqaror bo’ladi. Bu konstanta beqarorlik konstantasi yoki kompleksning ionlarga parchalanish konstantasi deyiladi.
Beqarorlik konstantasiga teskari bo’ladigan kattalik barqarorlik konstantasi deyiladi:
_n =1/K_beqaror _n-barqarorlik konstantasi
K_beqaror[Ag(NH₃)₂]⁺5,810^-8 eng beqarori
K_beqaror[AgS₂O₃]^-1,510^-9
K_beqaror[Ag(CN)₂]^-1,410^-20
Misol. a)[Ag(NH₃)₂]NO₃ va b)K[Ag(CN)₂] ning 0,01 M eritmalaridagi Ag⁺ ionlarining kontsentratsiyasi topilsin.
Yechish: Ag⁺ ionining topilishi kerak kontsentratsiyasisini X bilan belgilab [Ag(NH₃)]⁺ dissotsiatsiya tenglamasidan [NH₃]2X va [Ag(NH₃)₂]⁺0,01-X0,01 topiladi (chunki kompleksning dissotsiatsiya darajasi kichik).
Demak uni quyidagicha yozish mumkin:


b)[Ag(CN)₆]^- ioni uchun ham shunday bo’ladi:


Keltirilgan misol ko’rsatadiki, kompleks tuzlarning bir xil molyar kontsentratsiyasi eritmalari kompleksning beqarorlik konstantasi qancha katta bo’lsa, shuncha katta kontsentratsiyali oddiy ionlar tutadi. Masalan [Ag(NH₃)₂]⁺ ning 0,01 M eritmasidagi Ag⁺ ionlari kontsentratsiyasidan 16000 marta kattadir:

Ionlar suvda gidratlangan holda bo’lganligi uchun odatda eritmada kompleks hosil bo’lish reaktsiyasi quyidagicha ko’rinishda bo’ladi:
М(Н₂О)_m^z++nL(Н₂О)_I^z-qМLn(Н₂О)_р^z-nz+(m+nI-р)Н₂О (1)
Biroq bunday sxema ancha qo’polroq. Qulaylik uchun ionlar gidratlangan deb faraz qilib oddiy ko’rinishda odatda quyidagicha yozish mumkin:

Zaryadlarini tushirib yanada soddalashtirish mumkin:
MnLqMLn (2)
Bu (2) reaktsiyaning muvozanadinamik barqarorlik konstantasi deyiladi va _n^o orqali ifodalanadi.

Haqiqatda kompleks hosil qilish reaktsiyasi bosqichli boradi.
M+L=ML
ML+L=ML₂
ML_n-1+L=ML
Tegishli muvozanat konstantalari

bosqichli barqarorlik konstantasi deyiladi. Bosqichli barqarorlik konstantasi umumiy barqarorlik konstantasi bilan quyidagicha bog’langan

Agar kompleks hosil qilish reaktsiyasi bir bosqichli bo’lsa
(7) va (8) tenglamalarini hosil bo’lish funktsiyasi tenglamasiga qo’ysak:
Bundan[M] ni qavsdan tashqariga chiqarsak qisqaradi;

Eksperimental natijalar va ^«hosil bo’lish funktsiyasi^» bo’yicha barqarorlik konstantasini hisoblashning bir necha usullari bor. Bulardan tajtibada eng ko’p qo’llaniladigan usul KomapHing suyultirish usulidir.