Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик

Урмон биогеоценоэининг ўзини-уэи бош қариш и. Д у б ўрмонидаги ўзини- 
ўзи бошкариш процесси шунда намоён бўладики, ўрмонда яшайдиган ҳар 
хил организмларнинг ҳаммаси биргаликда ҳаёт кечиради ва бир-бирини 
батамом йўкотиб юбормасдан, балки ҳар бир тур индивидлари сонини маъ- 
лум даражада чеклаб кўяди. Индивидлар сонини шу тарика тартибга со- 
лишнинг ўрмон ҳаётида накадар катта аҳамияти борлигини куйидаги мисол- 
дан кўриш мумкин. Бир неча юэ-турдаги ҳашаротлар дуб барги билан озик- 
ланади, лекин нормал шароитда ҳар бир тур шу кадар кам микдордаги ин- 
дивидлардан ташкил топган бўладики, уларнинг умумий фаолияти ҳам да- 
рахтларга ва ўрмонга деярли эарар етказмайди. Холбуки, ҳашаротларнинг 
ҳаммаси ж уда серпушт бўлади. Битта урғочи ҳашарот кўядиган тухумининг 
сони аҳён-аҳёнда 100 тадан кам бўлади. Кўп турлар ёз давомида 2 — 3 насл 
беради. Модомики шундай экан, чекловчи факторлар бўлмаганида эди, ҳар 
кандай турдаги ҳашаротлар сони жуда тез кўпайиб, экологик системанинг 
бузилишига сабаб бўлар эди.
Хашаротлар наслининг маълум кисми турли нокулай об-ҳаво шароити 
таъсирида нобуд бўлишини кузатишлар кўрсатади. Лекин наслнинг асосий 
кисмини биогеоценознинг бошка аъзолари: йирткич ва параэит ҳашарот 
лар, кушлар, касаллик кўэғатувчи микроорганиэмлар йўкотади.
Экологик системанинг чекловчи таъсири айрим турлар ж у д а ҳам кўпайиб 
кетадиган ҳолларни ҳар калай истисно килмайди, бундай ҳоллар муҳит фак 
торлари биргаликда кулай бўлишига боғлик бўлади («ҳаёт тўлкинлари»га 
каранг 29- бет). Лекин шу хилда бирдан кўпайиб кетиш ҳоднсасидан кейин 
бошкарувчи факторлар (паразитлар, бактериялар ва бошкалар) айникса 
кучайиб кетиб, зараркунандалар сонини ўртача нормагача камайтиради
О рганик қолдиқларнинг минералланиши. Хазон, куриб колган шох- 
шабба, ҳайвонлар колдиғи ва улар ҳаёт фаолияти маҳсулотларининг пар 
чаланиш ва минераллашиш процесслари ўрмон ҳаётида жуда катта аҳа- 
миятга эга. Ўсимликлар ер усти қисми биомассасига ҳар йили кўшилиб бо- 
радиган умумий органик колдикларнинг хар гектар ҳисобига тахминан 3 — 
4 тоннаси тўкилиб нобуд бўлади ва ўрмон тўшамасини ҳосил килади. Ўсим- 
ликларнинг нобуд бўлган ер ости кисмлари ҳам каттагина массани ташкил 
этади. Тўкилган хазон ва бошка чикиндилар билан бирга ўсимликлар истеъ- 
мол килган минерал моддалар ва азотнинг кў п кисми ту п р о кка кайтиб ту- 
шади.
Хайвонлар колдиғини ўлимтикхўр ҳашаротлар, терихўрлар, ўлимтик- 
хўр пашша личинкалари ва бошка ҳашаротлар, шунингдек, чиритувчи бак- 
териялар жуда тез йўкотиб туради. Тўкилган хазон ва бошка ўсимлик рез 
гиларининг кўп кисмини ташкил этадиган целлюлоза ва бошка мураккаб
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

94
Э к о л о г и а л го с л а р и
моддалар анча кийинлик билан парчаланади. Л екин улар ҳам бир канча 
организмлар, масалан, целлюлоза ва бошка моддаларни осон ўзлаштири- 
ладиган кандларгача парчаловчи махсус ферментлари бўладиган замбу- 
руғлар ва бактериялар учун о з и к бўлади.
Усимликлар нобуд бўлиши билан парчалончи органиэмлар уларнинг 
моддасидан т ў л и к фойдаланадн. Биомассанинг анчагина кисмини ёмғнр 
чувалчанглари ташкил этади, улар тупрокдаги органик моддаларни пар- 
чалаб яа бир жойдан иккинчи жойга кўчириб, жуда катта нш бажаради. 
Хашаротлар, калконли каналар, чувалчанглар ва бошка умурткасиэ хай 
вонлар индинидларининг умумий сони гектар ҳисобига бир неча ўн ва хатто 
бир неча юз миллионтагача етади. Тўкилган хаэоннинг ва бошка резгилар- 
нинг парчаланишида бактериялар ва тубан сапрофит эамбуруғларнинг роли 
айникса катта
Ўрмон биогеоценозида моддаларнинг давра бўйлаб айланиши ва энер- 
гиянинг харакатланиши яккол кўзга ташланади.
Куёш нури энергиясидан фойдаланадиган ўрмон биогеоценози, аслини 
айтганда, битмас-туганмас органик хомашё манбаидир. Ш у н и н г учун ҳам 
ўрмонларни мухофаза килиш, тиклаш ва улардан окилона фойдаланишга 
катта эътибор берилади. М ура кка б экосистема бўлган ўрмоннинг хусусият- 
ларини хисобга олиб, ўрмон хўжалигини тўғри бошкариш ўрмон массив- 
ларини йўкотмасдан, балки хўжаликда кимматли бўлган махсулотлар чи-
40. Ц уруклии ■■ <уа Оиогаецаиоаларимииг ум ум и й с тр ую ур о сн и и таииослаш:
I— органии м одда ҳосил ииладиган 9<имлиил«р: ■ — ю иори у с и м л и к ж р ; 6 — суаўтлар; II —
о р п н и и моддлларми истоъмол иил«диган қ«й«онлар: ■ — ўсим лиияўрлар; б — атаўрлар; ■ — 
■ралаш оаиилаиадиган ҳайаонлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

С уа қааэаси ■ а д у б ў р м о н и б и о г а о ц в н о э л а р г я м и с о л д и р
95
киш ини кўпайтириб борган ҳолда улардан у зо к вакт фойдалани
1
ига имкон 
беради.
1. Ч у ч у к сув биогеоценоэидаги о з и к о ркали боғланиш скемасини туанб, ундаги мод- 
даларнинг давра бўйлаб айланиш ини ва энергия о ким ини а никланг. 2. Сув ҳавэаси 
^
биогеоценоэининг барка р о р л игн кандай таъминланадн? 3. Ўрмон биогеоценоалари 
г
нинг ба р ка р о р л и ги га сабаб нима? 4. Ч у ч у к сув хавэаси ва дуб ўрмони биогеоценоз- 
*
ларидаги асосий о з и к эа нж ирларини айтинг. 5. Д у б ўрмоии биогеоценоэииинг ўэини- 
.
уэи б о ш кар и ш и канд ай ифодаланади? 6. Урмон биогеоценозида м оддаларнииг давра 
бўйлаб айланиш и ва энергия ха р а ка тл а ниш и нинг асосий боскичларини айтинг. 7. С ув 
хавэасн ва дуб ўрмони бногеоценозини бир-бирига солиш тирннг У л арнннг кайси