Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик

30. Биосферада м од даларни нг айланиши ва энергиянинг ўзга- 
риши
Моддаларнинг айланиши. Биосферани ташкил этган ва унинг барка- 
рорлиги билан яхлитлигини таъминлайдиган моддалар айланишининг асо- 
сий биологик давраси умуман бутун планета биомассасининг фаолиятига 
боғлик.
Яшил ўсимликлар Қуёш нурининг энергиясини ютиб, анорганик модда- 
лардан органик моддаларни — бутун планетадаги ҳайвонлар, замбуруғлар, 
бактериялар учун зарур бўлган бирламчи маҳсулотни яратиб беради. Хай- 
вонлар ўсимликлар ҳолидаги бирламчи маҳсулотларни иккиламчи махсу- 
лотга — ҳайвонлар маҳсулотига айлантирадн. Бактериялар билан замбу- 
руғлар бирламчи ўсимлик ва иккиламчи хайвон маҳсулотларини минерал 
моддаларгача парчалайди.
Ердаги ҳаётни таъминловчи биологик давра асосини Қуёш энергияси 
билан яшил ўсимликларнинг хлорофили та шкил этади. Бошка даврларнинг 
ҳаммаси биологик даврага боғлик бўлиб, унга ёрдам бериб б о р а д и Ш
Хар кандай биогеоценозда ҳам ҳар хил турлар популяциялари ораси- 
даги ўзаро муносабатлар жуда муракхаб ва бир бирига карама-қарши бў- 
лади. Хайвонлар билан ўсимликлар озик занжирлари ва атрофдаги жон- 
сиз табиат билан тинмай моддалар (ёруғлик, сув, иссиклик, ҳаво, химия- 
вий элементлар) алмашиниб туриши оркали бир-бири билан боғлангандир. 
Ш у билан бирга улар ҳар бир биогеоценозда ва бутун бносферада модда 
ларнинг давра бўйлаб айланишига кўшилиб кетади.
Биосферада тирик организмлар таркибига кирадиган моддаларнинг ҳам 
маси ва сув ҳамма вакт давра бўйлаб айлаииб юради. Бу процесс бир неча 
ўн миллион йиллардан бери давом этиб келади.«Ер юзида пировард нати-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бм осф е рад л м о д д а л а р н и н г а и л в н и ш и ва э н е р ги я н и н г ў э га р и ш и
] | )
жада келтирадиган оқибатдари жиҳатидан биргаликда олинган тирик 
организмлардан кўра тўхтовсиз таъсир кўрсатадиган ва шунинг учун ҳам 
бошқаларга караганда кудратлирок бўлган химиявий куч йўқ> (Вернад- 
с к и й ) .
Моддаларнинг давра бўйлаб айланишида тирик модда, яъни биомасса 
биогеохимиявий функцияларни бажаради: газ функцияси, концентрация 
функцияси, оксидлаш-кайтариш ва биохимиявий функциялар шулар жумла- 
сидандир