Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик


Ц ур уқл и к юэаси ва океан биомассаси



Download 7,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/151
Sana28.05.2022
Hajmi7,75 Mb.
#614080
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   151
Bog'liq
True (1)

29. Ц ур уқл и к юэаси ва океан биомассаси
Ердаги кур у кл и кд а кутблардан бошлаб экваторга борган сайин биомас 
са аста-секин кўпайиб боради 
Ш у билан биргаликда ўсимликлар ту 
рининг сони ҳам ортиб боради. Л ишайниклар билан йўсун (мох)лар ўса- 
диган (буларнингтури 500 тагача боради) тундра нинабаргли ва кенг баргли 
ўрмонлар, кейин эса даштлар билан (2000 тагача тур) ва субтропик ўсим 
ликлар (3000 дан ор ти кр о к тур) билан алмашинади. Нам тропик ўрмонлар 
да ўсимликлар жуда эич ўсган ва хилма-хил бўлади (8000 дан ортик тур). 
Дарахтларнинг баландлиги 110— 120 м га етади. Ўсимликлар бир неча ярус 
бўлиб ўсади, эпифитлар дарахтларни коплаб олади. Ҳайвонлар турининг 
сони ва хилма-хиллиги ўсимликлар массасига боғл и к бўлиб, улар ҳам эква 
торга томон кўпайиб боради. Урмонларда хайвонлар хар хил ярусларда 
жойлаш ган Организмларнннг тузилиши жуда хам хилма-хил бўлганида, 
яъни турлар биргаликда яшаш шароитига хар хил даражада мослашгани 
да хаёт зичлиги энг юкори д аражага етади. Ш у н и н г учун турлар о з и к зан 
жири оркали бир-бирига боғланган биогеоценозларда хаёт зичлиги энг кат- 
та бўлиши кузатилади. О зи к занжирлари бир-бири билан чирмашиб, хи 
миявий элементлар ва энергия бир халкадан иккинчисига ўтиб турадиган 
мураккаб тўр ҳосил килади. Организмлар ўртасида жой, оэик, ёруғлик, кис- 
лородга эга бўлиш учун к а т т и қ ракобат давом этади (25- бет). Одам ку р у к- 
лик биомассасига катта таъсир кўрсатади. Биомасса етиштирадиган май- 
донлар унинг таъсирида кискариб боради. Бу саноат ва к иш л ок хўж алик 
максадлари учун ер ва сув ҳавзаларидан окилона фойдаланишни талаб 
этади
ту прок биомассаси. К у р у к л и к юзасининг деярли хаммасини тупрокнинг 
ўзига хос биогеоценозлари қоплаб туради. Т упрок ўсимликлар ҳаётида фа- 
қа т зарур муҳит бўлмай, балки жуда хам майда турли-туман микроорганизм
44. Еиамассанинг цур уқл ни юэасида тарцалншн.
www.ziyouz.com kutubxonasi


108
Б и о сф е р а ҳ а қ и д а ги т а ъ л и м о т асоелари
лар яшовчи биогеоценоэ хамдир Тупрок ер пўстлоғининг юмшок юза кат 
дами бўдиб, атмосфера ва турли организмлар таъсирида ўзгариб туради 
ва органик қоддиклар бидан тинмай бойиб боради. Ер юзасида тирик орга- 
ник модда ҳосил бўлиб туради; органик моддалар асосан тупроқда парча- 
ланиб, минерал моддаларга айланади. Т упрок х,ар хид организмлар ва фи- 
зик-химиявий фактордар таъсирида хосид бўлган. Тупрокнинг калиндиги 
юзасидаги биомассаси билан биргаликда ва унинг таъсирида кутблардан 
экваторга томон ортиб боради. Шимолий кенгликларда чиринди алохида 
ахамиятга эга, унинг калинлиги бўз тупрокли ерларда тахминан 5 — !0 см, 
кора тупрокли ерларда 1 — 1,5 м бўлади. Турли тупрокларда ўэига хос био- 
ценозлар мавжуд. Уларни дарахтлар, буталар, ўт ўсимликларнинг тупрок 
да ва тупрок ости катламларда яруслар холида жойлашган илдизлари таш- 
кил этади. Тупрокни тешадиган, кавлайдиган, пармалайдиган тўп-тўп ха- 
шаротлар ва уларнинг личинкалари жуда катта иш бажаради. Ч. Дарвин 
куэатишларидан маълум бўлишича, ёмғир чувалчангляри тупрокни ичаги 
оркали ўтказиб, ер юзасига чикаряди-да, ҳар йили гектар бошига ҳисоб 
лаганда калинлиги 0,5 см, массаси 25 т келадиган катлам хосил килади.
Тупрокда тирик организмлар зич жойлашган. Ф а к а т ёмғир чувалчанг 
ларининг соғ тупрокли ерлардаги биомассаси гектар бошига 1,2 т га етади 
ёки 2,5 млн индивидни ташкил килади. I г тупрокдаги бактериялар сони 
бир неча юз миллионга етади. Емғир, эриган кор сувлари тулрокни кисло- 
род билан бойитиб, минерал туэларни эритади. Бу эритмаларнинг бир кис 
ми тупрокда ушланиб қолади, бир кисми дарё ва океанларга окиб кетадн. 
Тупрок капиллярлардан кўтарилиб чикадиган ер ости сувларини буғланти 
риб туради. Тупрокнинг ҳар хил катламларида эритмалар ҳаракатланади, 
тузлар эса чўкади.
Тупрокда газлар ҳам алмашиниб туради. Тунда газлар совиб, сикилган 
да туп ро кка анчагина ҳаво киради. Ҳаво кислороди ҳайвонлар билан ўсим- 
ликларга ютилади ва химнявий бирикмалар таркибига киради. Ҳаво билан 
бирга тулрокка ўтган азотни баъзи бактериялар тутиб колади. Кундузн 
тупрок исиганида карбонат ангидрид, водород сульфид, аммиак ажралиб 
чикади. Тупрокда борадиган барча процесслар моддаларнинг биосферада 
айланиши даврасига кўшилади.
Одам х ў ж а л и к фаолиятининг баъзи турлари {к и ш л о к х ў ж а л и к ишлаб 
чиқаришини химиялаштириш, нефть маҳсулотларини қайта ишлаш ва бош 
калар) биосферада мухим роль ўйнайдиган ту п р о к организмларининг кўп 
лаб нобуд бўлишига олиб келади. Тупрокни эхтиёт килиш, ундан окилона 
фойдаланнш ва ифлосланишдан саклаш эарур.
Дунё океани биомассаси. Ер гидросфераси, яъни Д унё океани планета 
юзасининг 2/3 дан кўпроғини эгаллайди. Дунё океанидаги сувнинг хажми 
денгиз сатхи устидан кўтарилиб турадиган к у р у кл и кн и н г ҳажмидан 15 ба 
равар ортиқ.
Сув организмларнинг хаёти учун муҳим бўлган алоҳида хоссаларга эга. 
Иссиклик сиғимининг катта бўлиши океан ва денгизлар температурасини 
анча бир текис саклаб туради ва киш билан ёздаги кескии температура ўз- 
гаришларини юмшатади. Сувнинг иссиклик ўтказувчанлиги ҳавонинг исеик 
лик ўткаэувчанлигига караганда 20 баравар ортик. Океан факат кутблар- 
да музлайди, лекин муз тагида ҳам тирик организмлар яшайди.
Сув яхши эритувчидир. Океан суви таркибига 60 га яқин химиявий эле 
ментдан иборат бўлган минерал тузлар киради. Ўсимлик ва ҳайвонлар ҳас
www.ziyouz.com kutubxonasi


Қ у р у ц ю эаси
вй
оиеам б и о м а с с а с и
109
ти учун айникса муҳим нарса шуки, хаводан ўтадиган кислород билан кар 
бонат ангидрид гази сувда эрийди. Сув ҳайвонлари ҳэм нафас олишда кар 
бонат ангидрид гаэи ажратиб чикаради, сувўтлар эса фотосинтез процесси- 
да сувни кислород билан бойитади.
Океан сувларининг физик хоссалари ва хнмиявий таркиби жуда барка- 
рор бўлиб, ҳаёт учун кулай муҳит яратади. Сувўтлар фотосинтези асосан 
сувнинг юкори 
100 м гача бўлган катламларида боради. Ана шу катлам- 
даги океан юзаси ниҳоят даражада майда (микросколик) бир хужайралн 
сувўтлар билан тўлиб-тошган, улар м икропланктон ҳосил килади (грекча 
«планктос» — сайёр, кўчиб юрувчи деган сўэдан олинган) ,
Бутун планетада борадиган фотосинтез процессининг 1/3 кисми океанга 
тўғри келади. Океаннинг юза катламидаги сувўтлар куёш нурлари энергия- 
сини ўзгартириб, химиявий реакциялар энергиясига айлантиради.
Океан ҳайвонларининг озикланишида планктон асосий аҳамиятга эга. 
Куракоёкли кисқичбакалар сув ўтлари ва содда жониворлар билан овкат- 
ланади. Куракоёкли кискичбақаларни сельдлар ва бошка баликлар ейди. 
Сельдлар эса йирткич баликлар ва баликчи куш ларга ем бўлади. Мўйлов- 
дор китлар фақат планктон организмлари билан озикланади.
Океанда планктон ва эркин сузиб юрадиган ҳайвонлардан ташкари, 
сув тубига ёпишиб олиб, ўрмалаб юрадиган организмлар ҳам кўп. Сув ту- 
бида яшайдиган органиэмлар бентос деб аталади (грекча «бентос»— чу- 
курдаги деган сўздан олинган).
Океанда организмлар ғ у ж - ғ у ж бўлиб тўпланган жойлар кузатилади: 
планктон, соҳил бўйи, сув туби тўпламлари шулар жумласидандир. К.оя- 
лар аа ороллар ҳосил киладиган маржонлар колониялари ҳам ғ у ж - ғ у ж ор 
ганизм тўпламларига киради. Океанда биомасса асосан т а р к о к бўлади. 
Улкан сув бағрида балиқлар, сут эмизувчилар, кальмарлар сузиб юради.
Океанда, айникса унинг тубида бактериялар кўп, улар органик колдик- 
ларни парчалаб анорганик моддаларга айлантиради. Нобуд бўлган орга- 
низмлар океан тубига аста-секин чўкади. Уларнинг кўпчилиги кремний ёки 
оҳак қобик, шунингдек, оҳакли чиғаноқлар билан копланган бўлади Океан 
тубида улар чўкинди жинслар ҳосил килади. Чунончи, бундан 100 млн йил 
илгари М арказий Европани ўраб турган денгиз ўрнида ердан оҳактошлар, 
бўр топилган Буларда энг кадимгн хайвонларнинг (илдиэоёклилар ва бош- 
каларнинг) жуда майда чиғаноқлари борлигини кўриш мумкин.
Д унё океанидаги тирик биомасса курукликд а гига караганда 1000 ба- 
равар кам. Қуёш нурп энергиясидан фойдаланиш океан юзасида 0,04% бўл 
са, курукл и кд а 0,1% дир Океан, якин-яқинларда ҳам тахмин килингани 
дек, ҳаётга унча ҳам бой эмас.
Хозирги вактда бир канча мамлакатларда океандан чучук сув, ҳар хил 
металлар олиш ва энг кимматли ҳайвонларни муҳофаза килган ҳолда унинг 
оэик ресурсларидан тўларок фойдаланиш масаласи ҳал килинмокда.
Гидросфера бутун биосферага жуда кучли таъсир кўрсатади. Қ у р у к
лик юзаси ва океаннинг кеча-кундуз ва мавсум давомида ҳар хил даражада 
исиши атмосферада иссиклик билан намнинг бир жойдан иккинчи жойга 
кўчиб юришига сабаб бўлади ва иқлимга ҳамда бутун биосферада модда 
лар алмашинишига таъсир кўрсатади.
Денгизлардэн нефть чикариб олиш, уни танкерларда ташиш ва одам 
фаолиятининг бошка турлари Д унё океанининг ифлосланишига ҳамда био
www.ziyouz.com kutubxonasi


п о
Б и о с ф е р я қ а қ и д а ги т а ъ л и м о т а со сл ари
массасининг камайиб кетишига сабаб бўлади. Сувларни ифдосланишдан 
с а м а ш чораларига амал килиш зарур
Планета биомассасига одамнинг таъсири. Одамзот биосфера биомас- 
сасининг кичик бир кисмини ташкил килади-ю, лекин унга ниҳоятда катта 
таъсир кўрсатади. Одамлар сони муттасил кўпайиб, табиий муҳитга илмий- 
техник йўл билан таъсир кўрсатиш ғоят жадаллашаётганлиги туфайли одам- 
эот фаолиятининг кўлами кенгайиб бормокла
Табиатдан фойдаланиш процессида одамзот планетада хар йили 4 трлн 
т дан к ў п р о қ моддани жо йдан-жойга кўчириб, неча минглаб янги химия- 
вин моддаларни ҳосил киладики, буларнинг кўпчилиги моддаларнинг давра 
бўйлаб айланишида иштирок этмайди ва лировард натижада биосферада 
тўпланиб бориб, унинг ифлосланишига сабаб бўлади. Саноат фаолияти на 
тижасида табиий муҳит ифлосланиб боради, йирик географик регионлар 
устида куёш радиацияси даражаси камаяверади.
Биосферанинг тараккиётида шундай давр келдики, эндиликда инсон 
ўзининг х ў ж а л и к фаолиятини ана шу ғоят улкан экосистемада карор топ- 
ган конуниятларни буэмайдиган, биомасса камайиб кетишига сабаб бўлмай- 
диган қилиб режалаштириши керак.
^
1. К у р у к л и к биамассасини таърнф ланг. 2. Т упр и к биамассаси иимадан таш кид то г-
■ 
ган? 3. Д ун ё окранида биомасса кандай та ксим ланган? 4. Ер биомассасига одамзот
ф аолияти кандай таъсир килади?

Download 7,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   151




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish