Ro`yxatga olindi: №

2.3. Korporativ boshqaruvning nemis modeli
Korporativ   boshqaruvning   german   modeli   kontinental-evropa   modeli   deb
ham ataladi. Bu model korporatsiyalar o‘rtasidagi munosabatlar barcha manfaatdor
shaxslar   –   aksiyadorlar,   moliyaviy   tuzilmalar,   xodimlar,   davlat   tomonidan
muvofiqlashtirilishi   bilan   xarakterlidir.   Ko‘pincha   ular   yirik   aksiyalar   paketiga
egalik   qiladilar,   korporatsiyalarga   o‘z   vakillarini   qo‘yadilar   va   boshqalar.   Ular
korporativ tuzilmalarning tarkibi sifatida qabul qilinadi va boshqaruvda ishtirok
etish huquqiga ega bo‘ladi, ya’ni ijtimoiy hamkorlik prinsipi amal qiladi.
Germaniyada   aksiyadorlik   kapital   boshqa   qator   mamlakatlarga   qaraganda
sezilarli   darajada   markazlashgan.   Bunda   aksiyadorlik   kapitaliga  bir  necha   yirik
yuridik shaxslar – banklar va korporatsiyalarning o‘zaro egalik qilish amaliyoti
kuzatiladi.  Moliyaviy   institutlar  70  foizgacha   aksiyalarni  nazorat  qiladi.  Tashqi
aksiyadorlar va individual investorlarning roli minimal darajada.
Banklar  direktorlar  kengashida  o‘z  vakillari  orqali  monitoring va  nazorat
funktsiyalarini   amalga   oshiradi,   qimmatli   qog‘ozlar   emissiyasini   tashkil   qiladi,
ishonchnoma asosida aksiyalarni boshqaradi. Mazkur jihat german modelining eng
asosiy xususiyati hisoblanadi.
Kapital   bozorining   past   darajada   rivojlanganligi   sababli   banklar
korporatsiyalarni   tashqi   moliyalashtirishning   asosiy   manbasi   sifatida   ko‘zga
tashlanadi. Bu holat nodo‘stona birlashish va qo‘shib olishlarga imkon bermaydi.
Aksariyat aksiyadorlar depozitariy vazifasini ham bajaruvchi banklar orqali
aksiyalar sotib oladilar. Korporatsiyalar materiallari asosida banklar korporatsiya
faoliyatini   rivojlantirish   bo‘yicha   o‘z   taklif   va   tavsiyalarini   aksiyadorlarga
yo‘naltiradi.   Agarda   takliflar   va   tavsiyalar   bo‘yicha   aksiyadorlarda   e’tirozlar
bo‘lmasa, banklar o‘z fikri bo‘yicha masalani ovozga qo‘yadi.
Shuning uchun korporatsiyalarni boshqarishda banklar iqtisodiy va ma’nan
javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi.
Mazkur   modelning   boshqa   xususiyatlariga   quyidagilarni   ham   kiritish
mumkin:
- umumiy yig‘ilishda aksiyadorlarning ovozlar soni chegaralanishi;
- individual aksiyadorlar ulushining pastligi;
- xorijiy investorlarning faol ishtiroki.
Korporativ   boshqaruvning   german   modelida   direktorlar   kengashi   ikki
palatali,   ya’ni   mustaqil   direktorlardan   tashkil   topgan   kuzatuv   kengashi   va
menejerlardan iborat ijroiya organi. Ular o‘rtasida funktsiyalar, vakolatlar,

---

javobgarlik aniq taqsimlangan holda belgilab qo‘yilgan. Kuzatuv funktsiyasi qaror 
qabul qilish funktsiyasidan ajratilgan.
Ikki palatali direktorlar kengashining amal qilishi autsayderlar manfaatlarini
himoya qilishni kafolatlamaydi, shunga ko‘ra ko‘pincha kengash nazoratni amalga
oshiruvchi   emas,   balki   maslahatchi   funktsiyasini   bajaruvchi   boshqaruv   raisi
yonidagi organ sifatida ko‘zga tashlanadi.
Germaniyada   direktorlar   kengashining   bosh   maqsadi   aksiyadorlarning
alohida   guruhlari   manfaatlarini   himoya   qilish   emas,   balki   umumiy   holda
korporatsiya raqobatbardoshligini oshirish hisoblanadi.
Kengash   tuzilmasi   va   son   tarkibi   korporatsiya   ustavida   emas,   balki
qonunchilik asosida belgilab qo‘yilgan. Unga ko‘ra kuzatuv kengashi a’zolari soni
20 kishi bo‘lishi kerak va uning uning son tarkibi o‘zgarishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Bank vakillari uning a’zolari bo‘lishi mumkin.
Aksiyadorlar soni 500 tadan kam bo‘lgan, faoliyat ko‘lami yirik bo‘lmagan
korporatsiyalarda   yalpi   kuzatuv   kengashi   aksiyadorlar   tomonidan   saylanadi.
Aksiyadorlar soni 500 tadan 2000 tagacha bo‘lgan o‘rta tipdagi korporatsiyalarda
kuzatuv kengashi tarkibining uchdan bir qismi, 2000 dan ortiq aksiyadorlarga ega
yirik   korporatsiyalarda   esa   yarmi   (20   tadan   o‘ntasi)ni   aksiyadorlar   saylaydi.
Kengashning  qolgan a’zolari mehnat jamoasi tarkibidan va kasaba  uyushmalari
tashkilotlaridan   saylanadi.   Ya’ni   “kuzatuv   kengashi   a’zolarining   yarmi   ishchi-
xodimlardan   shakllantiriladi”
15
  va   bunday   yondashuv   manfaatlar   muvozanatiga
erishish imkonini beradi.
Kuzatuv   kengashi   ijroiya   kengashi   a’zolarini   besh   yillik   muddatga
tayinlaydi,   lekin   shartnoma   muddatidan   oldin   bekor   qilinishi   mumkin.   Ijroiya
organi   bevosita   korporatsiya   faoliyatiga   javobgar   sifatida   bo‘yicha   umumiy
nazoratni   amalga   oshiradi,   korporatsiya   hisobotlarini,   katta   miqdordagi   kapital
qo‘yilmalarini,   strategik   qarorlarni,   aktivlarni   sotib   olish   yoki   qo‘shib   olish
amaliyotlarini tasdiqlaydi. Bunday qarorlar qabul qilish qonunga asosan tartibga
solinadi. O‘z navbatida ijroiya kengashi (boshqaruv) menejerlardan tashkil topadi
va kuzatuv kengashi oldida hisobdor hisoblanadi.
German modelida quyidagi masalalar aksiyadorlar tomonidan ma’qullanishi
talab etiladi:
- sof foydani taqsimlash;
- katta miqdordagi xarajatlar to‘g‘risida qarorlar;
- ustavga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish;
- menejerlarni rag‘batlantirishning yuqori chegarasini oshirish;
- birlashishlar, qayta tashkil etishlar va boshqalar.
German modeli insayderlar, kompaniya menejerlarining samarali nazorati,
yuqori barqarorlikka ega ichki va tashqi munosabatlar, bankrotlik riski nisbatan
pastligi, turli xil nizolar yuzaga kelish ehtimoli pastligi bilan ham tavsiflanadi.
Shuning uchun kompaniyalarni uzoq muddatli rivojlantirish masalalariga ustuvor
darajada   e’tibor   qaratiladi.   Yana   bir   xususiyat   bu   mutaxassislar,   xususan
menejerlar bilim va malakasiga juda yuqori darada talablar qo‘yilganligidir.
15 
Bob Tricker. Corporate governance: principles, policies and practices. – UK.: Oxford university press, 2012. – P. 157.

---