|
12.4. Mintaqaviy valyuta-kredit va moliya tashkilotlari
XX asrning 60-yillarida Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi
rivojlanayotgan mamlakatlar hamkorligini kengaytirish va ushbu
mintaqalardagi o‘ziga xos muammolarni yechish uchun mintaqaviy
rivojlanish banklari tashkil etildi.
Mintaqaviy valyuta-kredit tashkilotlarining maqsadi bo‘lib, mintaqa
mamlakatlarida ijtimoiy taraqqiyot va iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab-
quvvatlash, qashshoqlik va qarzdorlik darajasini kamaytirish hamda
xususiy sektor rivojlanishiga ko‘maklashish hisoblanadi.
Mintaqaviy valyuta-kredit tashkilotlarining resurslari xalqaro kapital
bozorlaridan o‘zlashtirish orqali jalb etilgan mablag‘lardan, ustav
kapitallaridan, shuningdek, texnik yordam ko‘rsatish va imtiyozli
kreditlash uchun , asosan, a’zo mamlakatlar badallari hisobiga tashkil
topgan maxsus fondlar mablag‘laridan tashkil topadi.
Ushbu tashkilotlarning operatsiyalari iqtisodiy rivojlanishning barcha
yo‘nalishlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga mo‘ljallangan, lekin
ustuvor yo‘nalish bo‘lib iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmalar (energetika,
transport, kommunikatsiya va hokazolar) rivojlanishini moliyalashtirish
hisoblanadi. Banklar resurslarining sezilarli qismi sanoatni kreditlashga
yo‘naltiriladi.
Mintaqaviy
valyuta-kredit
tashkilotlari
faoliyatining
asosiy
yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
–
rivojlanish loyihalari va investitsiya dasturlariga o‘z mablag‘larini
qo‘yish hamda kreditlar ajratish.
–
Eksport-import va tijorat tashkilotlari bilan birgalikdagi loyihalarni
moliyalashtirishni tashkil etish. Bunda kreditlashning turli usullaridan
foydalaniladi: aniq loyihalarni moliyalashtirish uchun qarzlar, tuzilmaviy
256
qayta qurishni o‘tkazish uchun qarzlar, tiklash qarzlari, kredit liniyalari va
hokazo.
–
a’zo mamlakatlar iqtisodiyotini rivojlantirish maqsadida xususiy
investitsiyalarni oshirishni rag‘batlantirish;
–
rivojlanish loyihalari va mintaqaviy dasturlarni tayyorlashda,
shuningdek, ushbu dastur va loyihalarni amalga oshirishda texnik yordam
ko‘rsatish va maslahatlar berish.
Amerikaaro rivojlanish banki (ARB vashington, 1959-yilda tuzilgan),
Afrika rivojlanish banki (AfRB, Abidjan, 1963-yilda vujudga kelgan),
Osiyo rivojlanish banki (ORB, Manila, 1965-yilda tuzilgan). Ushbu
mintaqaviy rivojlanish banklarining asosiy maqsadi mintaqalarga mos
rivojlanish loyihalarini, shuningdek, mintaqaviy birlashmalarni uzoq
muddatga kreditlash hisoblanadi. Bu banklarning umumiy xususiyati
bo‘lib, ularning faoliyatiga rivojlangan mamlakatlarning muhim ta’sir
ko‘rsatishi, ya’ni banklar kapitalining anchagina qismini tashkil qilishi
hamda taxminan 1/3 qismi ularning a’zolariga tegishli bo‘lishidir.
Mintaqaviy rivojlanish banklari resurslarining shakllanishida bir xil
tamoyil amal qiladi, ijtimoiy fondlardan qarz mablag‘larini jalb qilish,
shuningdek, ko‘pincha Jahon banki guruhiga o‘xshashlik bo‘yicha kredit
siyosati yuritiladi.
Shu bilan birgalikda mintaqaviy rivojlanish banklari faoliyatida bir-
biridan farqlilik ham mavjud. Bular ushbu uchta – Lotin Amerikasi, Osiyo
va
Afrika
mintaqalaridagi
mamlakatlarning
iqtisodiy,
madaniy
rivojlanishining turli xildagi darajasi hamda tarixiy an’analarining
xususiyatlari bilan belgilanadi.
O‘z faoliyati davomida Amerikaaro rivojlanish banki kreditlarining
katta qismini “katta uchlik” mamlakatlariga bergan (Argentina, Braziliya,
Meksika);
Osiyo rivojlanish banki esa 5 mamlakatga (Indoneziya, Janubiy
Koreya, Filippin, Pokiston, Tailandga).
Shuningdek, Afrika rivojlanish banki – ko‘proq to‘lovga qodir
mijozlarga (Marokko, Zair, Keniya, Tunisga va boshqalarga). Afrika
rivojlanish fondi vujudga kelishi bilan Markaziy va G‘arbiy Afrikaning
unchalik rivojlanmagan mamlakatlarini ham kreditlashni boshladi.
Mintaqaviy rivojlanish banklari rivojlanayotgan mamlakatlarga
nisbatan ularning iqtisojiy rivojlanish darajasiga va siyosatining
yo‘nalishiga qarab tabaqalangan kredit siyosatini olib boradi.
Mintaqaviy rivojlanish banklarining tashkil topish sanalari:
257
Amerikaaro Rivojlanish banki – tashkil etish g‘oyasi 1889-yil 1959-
yil dekabr.
Osiyo taraqqiyot banki – tashkil etish g‘oyasi 1957-yil, 1966-yil
dekabr.
Afrika rivojlanish banki – 1960-yil, 1963-yil Nizomi tasdiqlangan.
Yevropa taraqqiyot va tiklanish banki – tashkil etish g‘oyasi 1989-yil
oktyabr, Nizomi 1990-yil 9-aprelda tasdiqlangan.
G‘arbiy Yevropa integratsiyasi majmuining institutsional tuzilishi bir
qator mintaqaviy valyuta-kredit va moliya tashkilotlarini o‘z ichiga oladi.
Yevropa Ittifoqi mintaqaviy valyuta-kredit va moliya tashkilotlari turli xil
maqsadlarni nazarda tutadi: o‘z institutsional tuzilmasini tuzish bilan
G‘arbiy Yevropa integratsiyasini va jahon markazini mustahkamlash;
Yevropa Ittifoqi mamlakatlari iqtisodiyotini rivojlantirish; 1993-yil
noyabrda kuchga kirgan Maastrixt shartnomasiga muvofiq ravishda
iqtisodiy va valyuta ittifoqini tuzish; uyushgan mamlakatlarga nisbatan
kelishilgan siyosatni o‘tkazish.
O‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga muvofiq ushbu tashkilotlar
davlatlararo va qisman milliy chegarada iqtisodni mintaqaviy darajada
tartibga solish va G‘arbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasi rivojlanishida
muhim rolni o‘ynaydi. Birinchidan, ular Yevropa Ittifoqi institutsional
tuzilmasining
tarkibiy
elementlari
hisoblanadi.
Ularga
Yevropa
parlamenti, Yevropa Hamjamiyati Kengashi hamda boshqa tashkilotlar
kiradi. Ikkinchidan, ularning vujudga kelishi va faoliyatining moddiy
bazasi bo‘lib, qo‘shma budjet va fond xizmat qiladi. Ular o‘zida a’zo
mamlakatlarning rasmiy oltin-AQSh dollari rezervlarining 20 %ini
mujassam qiladi. A’zo mamlakatlar milliy budjetlarining 2,5-3 %
summasini birlashtirgan Yevropa Ittifoqining markazlashtirilgan budjeti
hisobiga bir necha qo‘shma fondlar shakllangan. Uchinchidan, mintaqaviy
institutlar faoliyatida xalqaro valyuta birligidan foydalaniladi.
Yevropa iqtisodiy integratsiyasi doirasida mintaqaviy moliya
institutlarining vujudga kelishi asta-sekinlik bilan, asosan, G‘arbiy
Yevropadagi integratsiya jarayonlarining rivojlanish bosqichlariga
muvofiq ravishda paydo bo‘lgan.
Yevropa Ittifoqi doirasida tuzilgan asosiy mintaqaviy tashkilotlarga
quyidagilarni kiritish mumkin:
Yevropa investitsiya banki (YIB, Lyuksemburgda 1958-yilda Rim
bitimiga muvofiq tashkil etilgan) etti yildan yigirma yil muddatgacha,
rivojlanayotgan mamlakatlarga esa kam rentabelli loyihalarga yiliga 1-2
%dan qirq yil muddatgacha kreditlar beradi. YIB faoliyatining maqsadi
258
Yevropa ittifoqi mintaqasidagi qoloq mamlakatlarni rivojlantirish,
korxonalarni qayta qurish, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va
kooperatsiyalash doirasida tarmoq tuzilmalarini modernizatsiyalash,
asosiy o‘rinda turuvchi ustuvor tarmoqlarni rivojlantirish hamda qo‘shma
xo‘jalik obyektlarini tashkil qilish hisoblanadi. Bundan tashqari, YIB
xususiy va davlat korxonalariga kafolat beradi.
Hozirgi davrda YIB a’zolari bo‘lib Yevropa Ittifoqining 12 ta
mamlakati hisoblanadi. YIB mustaqil yuridik va moliyaviy maqomga ega
bo‘lgan institutdir.
Uning rahbarlik organlari – Boshqaruvchilar Kengashi a’zo
mamlakatlarning
Moliya
vazirlaridan
iborat.
Boshqaruv
idorasi
Lyuksemburgda joylashgan
67
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
