Rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari ilmiy tadqiqot markazi xalqaro menejment

Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA) 
Jahon banki guruhiga 
kiruvchi xalqaro tashkilot bo‘lib, u 1960-yilda tashkil etilgan. XRA 
Kelishuvlar moddasining 1-moddasiga muvofiq, uning maqsadi iqtisodiy 
rivojlanishni rag‘batlantirish, samaradorlikni oshirish va shuning asosida, 
sust rivojlangan a’zo mamlakatlarda aholi turmush tarzini oshirish, 
shuningdek, ana’naviy kreditlarga nisbatan og‘ir bo‘lmagan qulay 
shartlarda moliyaviy ko‘mak berish hisoblanadi. 

---

250 
Mamlakatlarga rivojlanish jarayonida yordam ko‘rsatish maqsadiga 
ega bo‘lgan XRA strategiyasining asosiy elementlari quyidagilardan 
iborat: 
–
makroiqtisodiy va tarmoq siyosatining puxta o‘ylangan chora-
tadbirlarini qabul qilish orqali iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish; 
–
ijtimoiy sohalarning mustahkamlanishi va rivojlanishini qat’iy 
qo‘llab-quvvatlash orqali inson kapitaliga investitsiyalash; 
–
boshqaruv samaradorligini oshirish uchun tashkiliy– Тexnik 
imkoniyatlarni kengaytirish; 
–
barqaror rivojlanish maqsadlarida atrof-muhitni saqlash; 
–
qurolli to‘qnashuvlar oqibatlarini bartaraf etishga ko‘maklashish; 
–
mintaqaviy integratsiya va savdoni qo‘llab-quvvatlash. 
XRA foizsiz kreditlar va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga 
qaratilgan grantlar ajratish orqali qashshoqlikni qisqartirish, ijtimoiy 
tengsizlikni kamaytirish va aholi turmush tarzini oshirishni ko‘zda tutadi.
XRAdan qarz olish huquqiga yalpi ichki mahsuloti aholi jon boshiga 
$835dan kam bo‘lgan mamlakatlar ega bo‘lishadi. 
XRA mamlakatlarga 10 yil imtiyozli davrli 30-40 yilga foizsiz 
kreditlar beradi. XRA kreditlarining qaytarish muddatlari 20, 35 va 40 
yilni tashkil etadi, shundan dastlabki 10 yili imtiyozli davr hisoblanadi va 
bu davrda asosiy qarz bo‘yicha to‘lovlar amalga oshirilmaydi. Ta’kidlash 
lozimki, XRA kreditlariga foiz to‘lanmaydi, biroq xizmat ko‘rsatish uchun 
kam miqdordagi (hozirda ajratilgan kredit summaning 0,5 foizi) xarajatlar 
qarz oluvchi tomonidan qoplanadi.
 
Bu kreditlarning maqsadi, rivojlangan 
mamlakatdan 
kambag‘al 
mamlakatga 
tovarlar 
eksportini 
rag‘batlantirishdir. Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasiga 167 mamlakat 
a’zo bo‘lib kirgan
62
. 
XRA mamlakatlarga moliyaviy resurslarni ajratishda muayyan 
mezonlarga amal qiladi. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin: 
1.
Muvofiqlik mezonlari.
XRAdan qanday mamlakatlar mablag‘ olish huquqiga ega ekanligini 
aniqlashda uchta mezon qo‘llaniladi: 
–
YaIMning aholi jon boshiga nisbatan o‘lchanadigan nisbiy 
ko‘rsatkichidan past bo‘lgan mamlakatlar; 
–
mamlakatni rivojlantirish dasturlarini moliyalashtirishga imtiyozli 
shartlarda resurslar olishga ehtiyoj yuzaga kelishi tufayli bozor 
sharoitlarida o‘zlashtirilgan mablag‘lar uchun kreditga qobiliyatlilikning 
yetishmasligi; 
62
www.worldbank.org 

---

251 
–
qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy 
o‘sishni qo‘llab-
quvvatlovchi iqtisodiy va ijtimoiy siyosat chora-tadbirlarini qabul qilish, 
shuningdek, o‘tkaziladigan siyosatning yuqori samaradorligi. 
2.
Taqsimlash mezonlari. 
O‘rnatilgan mezonlarga javob beruvchi mamlakatlar o‘rtasida XRA 
resurslarini taqsimlash tartibini aniqlovchi asosiy omil mamlakatda 
qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash 
borasida o‘tkaziladigan siyosatning samaradorligi hisoblanadi. Aniqlovchi 
omillardan yana biri bo‘lib, aholi jon boshiga daromad darajasi 
hisoblanadi: XRA mezonlariga javob beruvchi qashshoq mamlakatlar 
siyosat samaradorligining bir xil ko‘rsatkichlarida boshqa mamlakatlarga 
nisbatan yuqori mablag‘ olishadi. 
3. Samaradorlik reytingi.
Har yili Jahon banki personali qarzdorlar tomonidan o‘tkaziladigan 
siyosatning sifatini baholaydi va shu asosda mamlakatlar reytingi 
aniqlanadi. Baholashni o‘tkazishda mamlakatda amalga oshirilayotgan 
loyihalar portfelining samardorligi hisobga olinadi.
4.Resurslarni taqsimlash tartibi.
XRA tomonidan mamlakatga ajratiladigan resurslar hajmi birinchi 
navbatda shu mamlakatda o‘tkaziladigan siyosat samaradorligini va uning 
institutsional tizimini har yillik baholash natijasida qarzdorga beriladigan 
reytingga bog‘liq bo‘ladi.
1.
Samaradorlik ko‘rsatkichlari va kreditlash.
XRA rahbariyati har bir mamlakatga haqiqatda ajratilgan resurslarni 
ularning rejalashtirilgan o‘lchami bilan taqqoslagan holda nazorat qilib 
boradi. Mablag‘lar yetarlicha egiluvchanlik bilan ajratiladi. Bu holat 
faoliyat samaradorligi ko‘rsatkichlarining sezilarli o‘zgarishi natijasida 
zarur choralar qo‘llashga imkon beradi.