Rivojlantirish instituti

7 .2 . D e ta lla r n i tik la sh n in g m aqbul usulin i ta n la sh
Tikuv va trikotaj m ashina h a m d a m exanizm larining 85 foizdan 
ziyod detallari 0,2—0,3 m m yeyilganda ishga yaroqsiz b o ‘lib qoladi. 
Bunda juda k o ‘p elem entlar va sirtlar u m u m a n yeyilmaydi, oqibatda 
bir n e c h a yil xizm at qilishi m u m k in b o ‘lgan d e ta lla r h a m ularga 
q o ‘shilib yaroqsizga chiqariladi.
110

---

Tikuv va trikotaj m a s h in a h a m d a m ex a n iz m la rin in g t a ’m ir 
fondlari tadqiqoti shuni k o ‘rsatadiki, u la rn in g asosiy t a ’m irlashni 
talab etgan 20 foizga ya q in detallari yaroqsizga c hiqariladi, 2 5 -
40 foizi ishlatishga yaroqli, qolganlarini esa qayta tiklash m u m k in
b o ‘ladi.
T a ’mirlash usuli detallarning konstruktiv-texnologik xususiyat- 
lari va ishlash sharoitlari, yeyilganlik darajasi, n u q s o n turiga qarab 
tanlanadi. T a ’mirlash usullari t a ’m irlanadigan detallarni u z o q vaqt 
c hidam liligini va t a ’m irlash ta n n a r x in in g a rz o n b o i i s h i n i t a ’m in -
lashi lozim.
D e ta lla r n i tik la sh u su lin i ta n la s h m e z o n la r i.
1. Texnologik m ezon (qo‘llaniluvchanlik mezoni) — tiklanadigan 
d e ta in in g o ‘lcham lari va g e o m e trik shaklini, detal tayyorlangan 
m aterial va hokazoni hisobga oladi.
2. U z o q vaqtga chidam lilik m ezoni (texnik m ez o n ) - tiklangan 
va yangi d e ta lla r n in g oxirgi h o l a t g a c h a ishlash m u d d a t la r in i
taqqoslab, y a ’ni detalni tiklash yoki yaroqsizga c hiqa rish zarurati 
bilan ba hola na di.
3. Iqtisodiy m e z o n — tiklangan detal narxini bildiradi.
4. T e xnik-iqtisodiy m ez on. 0 ‘z - o ‘zidan m a ’lumki, tiklashning 
foydali ekanligini tasdiqlovchi A koeffitsiyenti 1 ga teng yoki u n d a n
katta b o ‘lgandagina detalni tiklash iqtisodiy j ih a td a n m aqsadga 
m uvofiq b o ‘ladi. A koeffitsiyent quyidagi form u la d a n hisoblanadi:
a
- Q l-
^ y a ' ^
r p
> 
r p
1
У у з
/ у а
y a ’ni:
bunda: 
A -
detalni tiklashni iqtisodiy j ih a td a n foydali ekanligini 
tavsiflovchi koeffitsiyent; Cya, Ct — yangi va tik lan g a n detallar 
narxi; 7ya, 
Tx
— yangi va tiklangan d e ta lla rn in g xizm at m uddati.
Y a n g i d e ta l n a rx i ( C ya) e h t i y o t q i s m l a r g a y a lp i b a h o l a r
p rey sk u ra n tid an tanla nadi. D e ta llarn i tiklash usuli detallarning 
k o n s tr u k t iv - te x n o l o g ik x u su siy a tla ri va ish la sh s h a ro itla rig a , 
u larn in g yeyilish m iqdoriga, t a ’m irlash narxiga qa ra b tanla nadi. 
Tanlangan usul t a ’mirlangan detallarning u zoq vaqtga chidamliligini 
t a ’m inlashi lozim.
I l l

---

K o ‘p detallar (83 % ga yaqin) 0,6 m m gacha yeyiladi. Bulardan 
0,1 m m gacha yeyilgan detallar 52 % ni, 0,2 m m gacha — 12 % ni, 
0,3 m m gacha - 10 % ni, 0,4 m m gacha — 1 % ni, 0,5 m m g a c h a — 
5 % ni, 0,6 m m g a c h a yeyilgan detallar esa 3 % ni tashkil qiladi.
Turli g u ru h detallari sirti ta x m in a n quyidagicha yeyiladi:
— silindrik sirtlar 52 %;
- kon u s va sferasim on sirtlar 3 %;
— shlitsalar 3 %;
- pazlar, ariqchalar, ke m tik jo y la r 5 %;
— rezbalar 10 %, yassi sirtlar 1 %;
- tishli g ‘ildirak 2 %;
- s ha kldor sirtlar 1 %, d a rz va singan jo y la r 9 %;
— geometriyasi va shakli buzilgan sirtlar 13 %.
Detallarni tiklashning m aqbul usuli deb, tiklangan detaining 
m u m k in q a d a r u zoq vaqtga chidam liligini va tiklash narxining 
eng past b o ‘lishini ta 'm in la y d ig a n usulga aytiladi.
A niq bir d e ta ln i tiklash u sulini ta n l a s h d a quyidagi asosiy 
m ezonlarga e ’tib o r berish kerak:
1) tiklangan d e ta in in g qay d a rajada yeyilganligi;
2) detallar tayyorlangan m ate ria l, de ta in in g tuzilishi va uni 
tayyorlashda term ik ishlov berilganligi e ’tiborga olinadi. Bu 
k o ‘rsatkichlar detallarni tiklash texnologik jara yoniga jiddiy 
t a ’sir k o ‘rsatadi;
3) detallarni tiklash texnologik ja ra y o n in i belgilashda d e ta l­
larning ishlash sharoitlari (m oylanishi, aylanish chastotasi 
va boshqalar) e ’tiborga olinishi kerak;
4) tiklash usulining ishdagi puxtaligi tiklangan d e ta in in g yeyi- 
lishga chidam liligi va u n in g d in a m ik m ustahkam ligi bilan 
baholanishi m u m k in ;
5) qoMlaniladigan tiklash usullarining iqtisodiy j ih a td a n foy- 
daliligi asosiy m e z o n b o ‘lib hisoblanadi.
T a ’m irlashda sarflangan harajatlarning ish ja ra y o n id a tezda 
qoplanishini t a ’m inlaydigan usulga detallarni tiklashning iqtisodiy 
j ih a td a n m aqsadga m uvofiq b o ‘lgan usuli deb aytiladi, b u n d a
bo‘ladi,
t
ya
bu yerda: C a — yangi detalni tayyorlash narxi; Ct — yeyilgan detalni 
tiklash narxi; 7ya — yangi detaining xizm at m uddati; 7t - tiklangan 
detaining xizm at m u d d a ti, yoki
112

---

С • 
i = C i
,
t
t
y a
y a ’
bu yerda: /y i, 
m os h olda yangi va tiklangan detallarning yeyilish
jadalligi.
Detallarni tiklashning m aqbul usulini tanlash u c h u n V.V. Shad- 
richev taklif e tgan quyidagi m e z o n la r d a n foydalanish m um kin:
1. Texnologik yoki q o ‘lla niluvchanlik m e z o n i m a ’lum b o ‘lgan 
k o ‘p texnologik usullardan birini yoki bir n e c h ta sin i tanlash.
M asalan:
a) m e ta llm a s m a te ria lla rd a n tay yorlanga n de ta lla rni plastik 
deform atsiyalash usulida tiklash m u m k in em as;
b) d iam e tri 30 m m d a n kichik b o ‘lgan d e ta lla r flyus qatlam i 
ostida suyuqlantirib qoplab tiklanadi.
Bu m e z o n son bilan ifodalanm aydi va s h u n in g u c h u n h a m u 
faqat q a n d a y usulda tiklash m u m k in b o i g a n d e ta lla r r o ‘yxatini 
tuzish im k o n in i beradi.
2. Iq tiso d iy m e z o n m a z k u r u su ld a d e ta lla rn i t a ’m irlashga 
sarflangan ja m i xarajatlar bilan tavsiflanadi va quyidagi form ula 
b o ‘yicha aniqlanadi:
С — С
+c + c ,
q
y o
n ’
bu yerda: C —detallarni t a ’mirlash uc h u n sarflangan xarajatlar so‘m; 
Cq — detallarni qoplashga tayyorlash tannarxi, so‘m; Cyo — detallar 
sirtiga qoplam a yotqizish xarajatlari, so‘m; Cm - detallarga mexanik 
ishlov berish, nom inal o ‘lchamlarni tiklash xarajatlari, s o ‘m.
Bu ten g la m a kengaytirib yozilganda quyidagi k o ‘rinishni oladi:
C = Cv ( l + ^
)
+ C „ ( l + ^
) + Cm . ( l + ^
)
+ Cm,
bu yerda: С , Cy0, Cm — m os holda detallarni q o p lam a yotqizishga 
tayyorlash, qoplam a yotqizish va mexanik ishlov berib, boshlang‘ich 
o ‘lchamlarini tiklash xarajatlari, so‘m; Я , — sexda detallarga mexanik 
ishlov berishga tayyorlash va bevosita ishlov berish xarajatlari, so‘m; 
/?, - detalga sexda qoplama yotqizish xarajatlari, so‘m;