Rivojlantirish instituti

8 .2 . J ih o z la r g a k o ‘r sa tila d ig a n m e x a n ik t a ’sirla r
T urli texnologik jih o z la r ( m a s h in a la r, asboblar, app a ra tla r) 
va insonga m exanik t a ’s irlam in g oqibatini k o ‘rib chiqam iz.
1. 
Liniyadagi o ‘t a yuk lan ish la r t a ’siri o b y e k tn in g statik yukla- 
nishiga ekvivalentdir. B a ’z id a , ayn iq sa , o b y e k td a k u c h orqali
125

---

boqNanadigan birikm alar b o ‘lganda liniyadagi o ‘ta yuklanish t a ’siri 
sistema ishini izdan chiqarishi (elektr k o n tak tla rn in g prujinalari 
ajralishi, releli q u r i l m a l a r n o o ‘rin ishlab ketishi va h o k a z o )
m um kin.
2. Titrash jihozlarga xavfli t a ’sir ko ‘rsatadi. Titrash t a ’sirlaridan 
kelib c h iqadigan b a r xil ishorali z o ‘riqishlar m a te ria ln in g toliqishi 
tufayli darz ketishiga va yem irilishiga sabab b o ‘ladi. M ex an ik
sistem alarda toliqib z o ‘riqishdan tash q a ri, titrash tufayli vujudga 
keladigan bo sh q a h odisalar m asalan, q o ‘zg‘alm as birik m a larn in g
a s ta - s e k in b o ‘s h a sh is h i k u z a tila d i. T itr a s h m a s h i n a d e ta lla ri 
birikmalaridagi tutash yuzalarning bir-biriga nisbatan siljib qolishiga 
(oz m iqdorda) olib keladi, b u n d a u rinuvc hi d e ta l la r y u z a q a tla m - 
larining strukturasi o ‘zgaradi, u lar yeyiladi, natijada birikmadagi 
ishqalanish kuchi k a m a y a d i, b u esa ob y e k tn in g dissipativ xusu- 
siyatlari, chastotasi o ‘zgarishiga sabab b o ‘ladi va hokazo.
Agar m ex a n izm d a tirqishli q o ‘zg‘aluv c h a n b irik m a lar b o ‘lsa 
(masalan, m exanizm lardagi kinem atik juftliklar), titrash t a ’sirlarida 
t u ta s h y u z a la r u r il a d i, o q i b a t d a u l a r y e m ir ilis h i va s h o v q in
kuchayishi m u m k in . K o ‘p holla rda titrash t a ’sirida obyektning 
yemirilishi rezonans hodisalar vujudga kelishi bilan b o g ‘liq boMadi. 
Shu sababli obyektda rez o n a n sn i vujudga keltiruvchi g a rm o n ik a
poligarm onik t a ’sirlarning eng xavflisidir.
3. Zarbiy t a ’sirlar h a m ob y e k tn in g yemirilishiga sabab b o ‘lishi 
m um kin. Z a rb tufayli shikastlanish, k o ‘p in c h a , m o ‘rt yem irilish 
tarzida boMadi. Biroq k o ‘p takrorlanuvchi zarblar toliqish natija- 
sidagi yemirilishga h a m sabab b o ‘lishi m um k in k i. Bu hoi, ayniqsa, 
davriy zarbiy t a ’sir, ob y e k tn in g r e z o n a n s tebranishlarini vujudga 
keltirishga q o d ir boMganda so d ir b o ‘ladi.
4. Titrash va zarbiy t a ’sirlar ob y e k tn in g yem irilishini vujudga 
keltirm agan h olda ular ishini izdan chiqarishi m u m k in .
M asalan, m etall qirquvchi da stg o h la r va bosh q a texnologik 
uskunalarning turli m a n b a la r t a ’sirida titrashi ishlov berish aniqligi 
va tozaligining pasayishiga, shuningdek, texnologik jarayonlarning 
boshqa buzilishlariga olib keladi.
M exanik t a ’sirlar h a ra k a tin i boshqarish sistem alarga o ‘rna- 
tiladigan h a m d a h a ra k a t p a ra m etrla rin i oMchash u c h u n xizm at 
qiladigan a sb o b la rn in g aniqligini o ‘zgartiradi. T itrash va zarb 
t a ’sirida gigroskopik asboblar bilan o ‘lchash ishlarida xatolar keskin 
oshadi; m ayatnik tipidagi o ‘lchash qurilmalari b o ‘lgan asboblarda 
nol holatga qaytishga moyillik p a y d o b o ‘ladi.
126

---

Yemirilish yoki tuzatib b o ‘lm aydigan bo sh q a o ‘zgarishlar bilan 
bog‘liq b o ‘lm agan obyekt ishining buzilishi 
ishlam ay qolish
deyiladi. 
O b y e k tn in g m ex a n ik t a ’sirlar natijasida yem irilm aslik xususiyati 
titrashga chidam lilik,
uning m e ’yorida ishlash xususiyati esa 
titrashga
tu rg ‘un lik
deb ataladi.