G a r m o n i k k u c h la r t a ’sirida b o ‘lgan te b r a n m a
sistem alarga
m u v o z a n a tla n m a g a n vallar, davriy m e x a n iz m la rn in g titrashini
misol qilib keltirish m u m k in .
D a v riy ish la y d ig a n m e x a n i z m l a r i b o ‘lgan m a s h i n a la r n i n g
b a rq a ro r harakatida davriy m exanik t a ’sirlar vujudga keladi:
x ( t) = Y
j
(aR
cos A:a)0/ +
bR
sin co0/),
Л=1
bu yerda:
a K, bR -
a m p litu d a la r (/? = 1 ,2 ,...),
к -
kosinusoidal va
sinusoidal q o n uniyat b o ‘y icha tebranishlar chastotasining nisbatini
bildiruvchi son.
B unday sistem alarda bittasidan bo sh q a h a m m a g a rm o n ik ala r
t a ’sirini hisobga o lm a g a n d a , t a ’sirni g a rm o n ik a
d e b hisoblash
m u m k in . Bu hoi g a rm o n ik a la rd a n biri (odatda, birinchisi) qol-
ganlariga q araganda a n c h a kuchli b o ‘lganda yoki garm onikalardan
biri m a z k u r obyekt u c h u n r e z o n a n s g a rm o n ik a b o ‘lgan taqdirda
m u m k in b o ‘ladi.
K o ‘pgina zamonaviy texnik obyektlarda uchrab turadigan titrash
uyg‘onishlari, o d a td a ,
poligarm onik
tarzda boMadi.
Poligarm onik ja ra y o n n i quyidagicha yozish m um kin:
X(t)
= X„ + ^
s i n ( t o , / + R=1
bu yerda:
x 0 y ;
x„ = sja l + b l;
a rc tg f^-).
F o r m u l a t a h lilid a n kelib c h iq a d ik i, p o lig a r m o n ik ja r a y o n
d o i m i y q o ls h i l u v c h i d a n h a m d a c h e k s i z (y o k i c h e k l a n g a n )
m iq d o r d a g i s in u s o i d a l ta s h k il e t u v c h i l a r d a n i b o r a t boMadi.
S in u s o id a l tashkil e tu v c h i la r h a m g a r m o n i k a l a r d e b a ta la d i va
amplitudalar h am da boshlangMch fazalarga ega boMadi. H a m m a gar
m o n i k a l a r c h a s t o t a l a r i aso siy c h a s t o t a g a k a rr a lid ir . O d a t d a ,
titra shda n m u h o fa z ala n u v c h i obyekt a y n a n p oliga rm onik uyg‘o-
nishga d u c h o r boMadi va shu sababli haqiqiy jara y o n la rn i
oddiy
g arm onika funksiyasi orqali ifodalash yetarli boMmaydi. U yoki bu
jarayonni garm onika turlarining biriga kiritilganda am alda
poligar
m onik jarayon
hisoblangan jara y o n n in g taxm iniy ta s a w u r i nazarda
tutiladi. M asa la n , m a s h in a la rn in g titra s h
spektrlari asosiy ish
chastotasi bilan bir q atorda, karrali chastotalarning jadal garm onik
tashkil etuvchilariga h a m ega boMadi.
124
K o ‘c h m a titratuvchi t a ’sirlarni, k o 'p i n c h a , m a n b a la r d a sodir
b o ‘luvchi o ‘tish jarayonlari vujudga keltiradi.
T itra s h d a n m u hofazalash m asalalarini hal qilishda m exanik
t a ’s ir d o i r a s i n i n g k e n g li g in i h is o b g a o l is h b i r i n c h i d a ra ja li
a ham iy atg a ega. X ususan, h im o y a qilinuvchi ob y e k tn in g d in a m ik
nusxasi (hisoblash sxemasi) t a ’sir d oira sining
kengligiga qarab
ta n la n a d i. U n i t a n l a s h d a t a ’sir spe ktri s o h a s id a jo y la s h u v c h i
o b y e k tn in g xususiy chastotalari e ’tiborga olinishi lozim.
G a r m o n i k yoki p o lig a rm o n ik u y g ‘onish kabi tasodifiy titrash
uyg‘onishlarini h a m , k o ‘p in c h a , o ld in d a n t o ‘liq b a sh o ra t qilib
b o ‘lmaydi. M asalan, ustiga bir q a n c h a agregat o ‘rnatilgan platfor-
m alarning titrashi, ishqalanuvchi juftliklarning g ‘adir-budurligidan
kelib c h iq a d ig an titrash kabi ja r a y o n la r o ‘z tabiatiga k o ‘ra sto-
xastikdir. U shbu jarayonlarni m u n ta z a m
funksiyalar orqali taxminiy
ifodalab (approksim atsiyalab) boMmaydi. Stoxastik signal oldindan
g rafik t a r z d a b e rilis h i m u m k i n e m a s , c h u n k i u tas o d ifiy lik
e le m en tlarin i o ‘z ichiga oluvchi ja r a y o n bilan bogMangandir.
Qisqa m uddatli m exanik t a ’sirlar zarbli t a ’sirlar deyiladi. Ularda
k u c h n in g eng yuqori qiym ati j u d a katta boMadi.
Z a rb vaqtidagi
k u c h n in g , k uch m o m e n ti yoki tezlan ish n in g vaqtga bogMiqligini
ifo d a lo v ch i funksiya z a r b k o ‘ r i n i s h i deyiladi. Z a r b n in g
davomiyligi va amplitudasi, y a ’ni zarb vaqtidagi m exanik t a ’sirning
e n g katta qiym ati zarb k o ‘rinishining asosiy xarakteristikasidir.
Z a rb k o ‘rinishidagi k inem a tik uyg‘o n ish la r m an b a n in g harakat
tezligi keskin o ‘z garganda yuz beradi. K o ‘p in c h a , bu hodisalar
m a n b a konstruksiyalarining tebranishiga h a m d a titrash t a ’sirining
vujudga kelishiga olib keladi.
B a ’zi hollarda zarb t a ’sirini m a n b a
h a ra k a t tezligining ,,oniy“
o ‘z garishidan yoki k u c h va m o m e n tla rn in g ,,oniy“ q o lyilishidan
i b o r a t boMgan klassik z a rb a d e b q a r a s h m u m k i n . Z a r b n i n g
davom iyligi o b y e k tn in g xususiy te b ra n is h la ri d a v rla rin in g eng
kichigidan a n c h a kam boMgandagina s h u n d a y deb qarash m um kin.
Q olga n hollarda zarb k o ‘rinishini
hisobga olish zarur, u o d a td a
tabiiy sha roitda bevosita oMchash orqali aniqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
