Yillik yoki fasllik ritmiklik. G eografik qobiqdagi tabiiy ja ra y o n
larning yilda yoki m a ’lum faslda qaytarilib turishi yillik ritm iklik
deyiladi. BungaY er sharining Q uyosh atrofida aylanishi tufayli kelib
chiqadigan yil, yil fasllari; tabiat kom ponentlarining fasllarda o ‘zgarib
turishi; daryo suv rejim ining va m uzlash hodisasining yil fasllarida
o ‘zgarishi; qutb doirasidan shim oldagi hududlarda yozda Q uyoshning
uzoq vaqt yoritib tu rish i, ak sin ch a, qishda qutb tu n la rin in g so d ir
b o ‘lishi; qutbiy m in taq alard a karstlashish jaray o n in in g faqat yilning
issiq davrida so d ir b o iis h i; tab ia t zo n alarida (ayniqsa, o ‘rtach a
m intaqalarda) vegetatsiya jarayonining fasllarda o ‘zgarib turishi; 0 ‘rta
Osiyoda qishda qo r yog‘ib — sovuq, yozda quruq bo ‘lib, issiq b o ‘lishi;
b a ’zi h ayvonlam ing, c h u n o n c h i, q o ‘ng ‘ir ayiq, tip ratik an kabilarni
qishda uyquga ketishi va b o sh q alar yaqqol m isoldir.
Geografik qobiqning uzoq muddatli yoki davriy (ashy) ritmikligi.
Quyosh dog‘ining o ‘zgarishi bilan bog‘liq boMgan tabiiy jaray o n lar
kiradi. M a ’lum ki, Q uyosh dog‘i h a r 8, 11, 22 yillarda o ‘zgarib turadi.
Quyosh yuzasida dogMar k o ‘payib ketishi natijasida harorat pasayadi,
oqibatda xrom osferada portlash sodir boMib, „Q uyosh sh am o li“ ku-
chayib, hatto Yer atmosferasigacha yetib kelib, unga ta ’sir etadi. Natijada
Yerda m agnit b o ‘ronlari, qutb shafaqlari kuchayadi. Shuningdek,
atm osferaning yuqori qatlam larini isitib, atm osfera sirkulatsiyasiga,
gidrosferaga ta ’sir etadi. C hunki bu vaqtda atm osferada ozon m iqdori
o ‘zgarib, u Q uyosh energiyasini ko‘proq oMkazib yuboradi. Binobarin,
atm osfera bosim i o ‘zgaradi, yog‘in m iqdoriga, haroratga ta ’sir etib,
iqlimiy o ‘zgarishlarga sabab boMadi.
Geologik htmiklik — bu Y em ing rivojlanish tarixida suv va quruqlik
m aydoni geologik eralar va davrlarda o ‘zgarib turishidir. Ayniqsa, sayyo
ramiz rivojlanishi tarixida 600 mln yilga cho‘zilgan faneroziya (paleozoy,
mezozoy va kaynozoy eralari) da katta o ’zgarishlar sodir boMgan. Chunki
bu eralarda uch bosqichdan iborat burmalanish (tog‘ hosil bo‘lish) jarayoni
boMib o ‘tgan.
Birinchi bosqich — kaledon (kem briy, ordovik va silur
davrlarida yuz bergan) tektonik harakati vujudga kelib, 200 m ln yil
davom etgan.
Ikkinchi bosqich — gersin tektonik harakatini (devon,
toshko‘m ir, Perm davrlari) o ‘z ichiga olib, 150 — 190 m ln yil davom
etgan.
Uchinchi bosqich — Alp tog‘ hosil boMish tektonik jarayoni ( m e
zozoy va kaynozoy eralarini o ‘z ichiga olgan) 240 m ln yil davom etgan.
Y er sharining hozirgi qiyofasi ( m aterik va dengizlam ing joylashishi,
quruqlik, Y er yuzasining relyefi) o ‘sha yuqorida qayd qilingan uch
bosqichdan iborat boMgan geologik ritmiklik ta ’sirida shakllangan.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: