Rivojlantirish institu ti

2. 
Geografik qobiqning rivojlanish bosqichlari.  G eografik  qobiq 
uzoq davom  etgan rivojlanish (taraqqiyot) m ahsulidir.Y erning geogra­
fik qobig‘i rivojlanish tarixi, jinslam ing tarkibi, o ‘simlik va hayvonlaming 
xarakteriga k o ‘ra quyidagi uch bosqichga b o lin ish i m um kin:
104

---

Birinchi, eng qadimiy ftobiogen) M ^/c/z.Yeniing rivojlanishi tarixida 
geografik  qobiqning  paydo  b o lish id a n   boshlab,  hayotning  shakl- 
lanishigacha, ya’ni paleozoy erasigacha boMgan davm i o ‘z ichiga oladi. 
Bu bosqich arxey va proterozoy eralaridan tashkil topgan b o ‘lib,unda 
k o ‘proq  kristallashib  kelgan,  qism an  qum tosh,  loyli  (gilli)  slanes, 
ohaktosh kabi ch o ‘kindi jinslar ham  uchraydi.  Bu ch o ‘kindi jinslam ing 
dastlab vujudga  kelishida  suv va havoning ta ’siri boMgan.  D em ak,  bu 
bosqichda cho‘kindi jinslaming uchrashi o ‘sha zamonlardayoq atmosfera 
va gidrosfera mavjud boMganligidan, binobarin, Yer yuzasida geografik 
qobiq paydo b o i a  boshlaganligidan dalolat beradi.
Arxey va proterozoy eralarining yotqiziqlari Yer sharining an ch a 
qism ida,  c h u n o n c h i  Skandinaviya,  Kola  yarim orollarida,  Sibirda, 
Kanadada, AQ SH da, Xitoyda, Afrikada, Avstraliyada, Arabiston yarim - 
orolida va boshqa joylarda uchraydi.  0 ‘sha davrdagi  tog‘  hosil b o ‘lish 
jarayoni  (Baykal tog1 hosil b o ‘lishi) tufayli arxey va proterozoy jinslari 
burm alangan va  natijada  yuqorida qayd  qilingan  hududlarda quruq- 
liklar vujudga  kelgan.  T o g ‘  hosil  boMishi  bilan  birga  vulkanlar ham  
otilib  turgan,  binobarin.  geografik  qobiq  shakllangan  b o ‘lib,  uning 
yoshi  2  m lrd yil atrofida ekanligidan guvohlik beradi.
Ikkinchi bosqich о ‘rta yoki biogen bosqich deb paleozoy,  m ezozoy 
eralarining ham da kaynozoy erasining peleogen va neogen davrlarini, 
y a’ni insonni vujudga kelguniga q adar tx flg a n  davrni o ‘z ichiga oladi. 
Bu  bosqichda  geosinklinal  m intaqalarda  qalin  dengiz  yotqiziqlari 
t o ‘planadi.  Bu  c h o ‘kindi  yotqiziqlar  kaledon,  gersin,  m ezozoy  tog‘ 
hosil  boMish jarayonida  burm alanadi,  oqibatda  quruqliklar  m aydoni 
kengayib,  bun d an   225  m ln  yil  bu ru n   ular  birlashib,  yaxlit  Pangeya 
m aterigini  vujudga  keltiradi.  So‘ngra  Pangeya  m aterigi  ikkiga  — 
G ondvana va Lavraziya materiklariga ajraladi.'N ihoyat,  ikkinchi bos­
qich oxiriga kelganda (bundan  180  m ln yil burun)  G ondvana va  Lav­
raziya m ateriklari  parchalanib,  hozirgi  m ateriklarni vujudga kelishiga 
sabab  b o ‘ldi.  Bu  b o sq ic h d a   yaxlit  suv  havzasi —  P a n tala s  ham  
okeanlarga (T inch,  A tlantika,  H ind,  Shim oliy M uz) b o ‘lingan.  Iqlim 
o ‘zgarishlari ham  sodir bo ‘lib, hozirgi iqlim mintaqalariga yaqin b o ‘lgan 
ekvatorial-tropik,  m o ‘tadiI  va  sovuq  m intaqalar vujudga  kelgan.  Bu 
b osqichda  florada  ham   o ‘zgarishlar  so d ir  b o ‘lib,  hozirgi  zam on 
o ‘sim liklariga  o ‘xshash  o ‘sim liklar  paydo  b o ‘la  boshlagan.  Faunada 
ham  katta o lzgarishlar yuz berib, bu bosqichning oxiriga kelib, qushlar, 
sutem izuvchi  hayvonlar,  xususan,  m aym unlar  rivojlangan;  suv  hay- 
vonlari (kitlar, baliqlar) paydo boNgan.  D em ak, bu bosqichda biogen 
k o m p o n en tlar geografik qobiqning  tarkibi  va tuzilishida  hal  qiluvchi 
aham iyat darajasiga ko‘tarila boshlagan.
S hunday  qilib,  ikkinchi  bosqichda  geografik  qobiqning  hozir- 
giga ju d a   yaqin  boMgan  atm osfera,  gidrosfera,  biosfera  va  litosfera 
kabi  unsurlari shakllangan.
105

---

Uchinchi bosqich — hozirgi zamon yoki antropogen (inson vujudga 
kelgan)  bosqich  b o ‘lib,Y er  rivojlanish  tarix in in g   to ‘rtlam chi  ( a n ­
tro p o g en )  davriga  to ‘g‘ri  keladi.  Bu  bosqichda  geografik  qobiq  in ­
sonning hayoti va xo‘jaligidagi  faoliyati  kechadigan  m uhitga aylandi. 
O d am   paydo  b o ‘lgandan  beri  o ‘zi  yashaydigan  geografik  qobiq 
unsurlariga ozm i-ko‘pmi ta ’sir etib kelm oqdaki, oqibatda ba’zan salbiy 
o ‘zgarishlarni  keltirib ch iq arm o q d a.  Bu bosqichda  katta kuchga ega 
b o ‘lgan va texnika yutuqlari bilan  qurollangan  inson geografik qobiq 
m uhitiga  k o ‘rsatayotgan  ta ’siri  yil  say in o rtib ,  uning dastlabki  tabiiy 
ho latin i  o ‘zgartirib,  o q ib at-n atijad a  atm osfera va gidrosferani  iflos- 
lam o q d a,  biosfera  holatini  o ‘zgartirm oqda.  Bu  hodisani  quyidagi 
m a ’lum otlardan yaxshi bilish  m um kin: Y er yuzasining 40% atrofidagi 
qism i  insonning  xo’jalik  faoliyati  ta ’sirida  tabiiy  holatini  b u tunlay 
o ‘zgartirgan.  Ju m la d a n ,Y e r  yuzasining  11%  haydalgan  m aydonga, 
25%  m adaniylashtirilgan  yaylovga,  3%  sa n o at  obyektlari,  uylar, 
tra n sp o rt  tarm oqlari  egallagan joylarga,  1%  esa  shaxta,  karyerlarga 
to ‘g ‘ri  keladi.  H a r yili  sanoat va  ro ‘zg ‘o rla rd an   ch iqqan  600  m lrd.  t 
ch iq in d i  suv  havzalariga  tashlanib,  ularni  ifloslam oqda.  Ekin  m ay- 
donlariga  har  yili  400  m lrd.  t  m ineral  o ‘g‘itlar,  4  m lrd.  t  turli  xil 
ximikatlar ishlatilmoqda, oqibatda tuproq ifloslanib, kimyoviy eroziyaga 
uchram oqda.  Bulardan tashqari,  har xil yoqilg‘ilar tufayli atm osferaga 
yiliga  20  m lrd  t.  SO ,  gazi,  300 —  350  m ln.  t  uglerod  oksidi,  166 — 
200  m ln.  t  atrofida  oltingugurt  oksidi,  130 —  170  m ln  t  azot  oksidi, 
180 —  290 m ln.  t  uglevodorod chiqarilm oqda.  N atijada bu  m oddalar 
atm osferadagi suv bug‘lari bilan q o ‘shilib,  reaksiyaga  kirishib,  nordon 
yom g’ir tariqasida Yer yuzasiga tushib, geografik qobiq unsurlari hola- 
tiga salbiy ta ’sir etm oqda.  Bulardan tashqari, geografik qobiq unsurla- 
rining radioaktiv ifloslanishi  ham   ortib borm oqda.
Y uqorida  qayd  qilinganlardan  m a ’lum ki,  so ’nggi  yillarda  inson 
bilan  tabiat  o ’rtasidagi  o ‘zaro  ta ’sir  q an ch alik   keskin  tus  olganligi, 
geografik qobiqda  ro‘y berayotgan turli jarayonlarning tabiiy holatiga 
inson q anday katta  kuch bilan  ta ’sir etayotganligini  k o ‘rib turibm iz. 
Shu nuqtayi nazardan qaraganda  I  B.  Bemadskiyning insoniyat qudratli 
b ir geologik  kuchga aylanib q o lm o q d a  degan  so ‘zi  n a q ad ar adolatli 
ekanligi to ‘la tasdig‘ini topm oqda.