Rivojlantirish institu ti

Geografik qobiqning rivojlanish  qonuniyatlari.  G eografik q o b iq ­
ning bir butunligi. Geografik qobiqning har bir unsuri —  relyef, tuproq, 
suv,  havo, tirik organizm  o ‘z qonunlari asosida yashaydi va rivojlanadi. 
Shu bilan birga,  ulam ing birontasi tan h o  — bir-biridan ajralgan  holda 
em as,  balki  o ‘zaro  uzviy  aloqada  b o ‘lib,  bir-biriga  ta ’siri  natijasida 
rivojlanishga  ega  boMgan  g o ‘yoki  b ir  yaxlit  zanjirdir.  B inobarin, 
geografik qobiq unsurlari ning (zanjirining) biror turida o ’zgarish sodir 
boMsa,  albatta,  qolgan  unsurlarning  holatida  o'zgarish  yuz  beradi,
106

---

s o ‘nggi  yillarda  o ‘rm o n larn i  n o to lg‘ri,  rejasiz  kesish  oqibatida  ular 
m aydoni  20%  ga qisqarishi tufayli  fotosintez jarayoniga salbiy ta ’sir 
etishidan  tashqari,  tu p ro q   eroziyasi  tezlashib,Y er  yuzidagi  2  mlrd 
g ektar  atrofidagi  yerlar  qishloq  x o ‘jalik  m aqsadida  foydalanishga 
yaroqsiz holatga keltirilgan.
G eografik  q obiqning  b ir  butunligi  un d a  yuz  beradigan  m odda 
va  energiya  aylanasida  h am   n am o y o n   b o ‘ladi.  G eografik  qobiqda 
m ateriyaning  harakati  (aylanishi) bir xil b o ‘lm asdan  m exanik,  fizik, 
kim yoviy  va  biologik  turlari  m avjud:  agar dengiz  oqim lari  m exanik 
harakat  boMsa,  atm osfera  sirkulatsiyasi  fizik  h arakat,  suv  aylanasi 
kimyoviy harakat, biologik aylana esa biologik harakatga kiradi.  Lekin 
bu  harak atlar b ir-b irid an   ajralgan  holda em as,  aksincha,  bir-biri b i­
lan uzviy aloqa va ta ’siri  natijasida vujudga keladi: dengiz oqim lari,Yer 
yuzasini Quyosh bir xil isitmasligi oqibatida,  atm osfera bosim larining 
tu rlich a b o lis h i  tufayli vujudga  kelgan sham ollar ta ’sirida  harakatga 
kelsa, suv aylanasi esa haroratning ta’sirida nam ning bug‘lanishi tufayli 
vujudga  keladi.  Suv  aylanasi  o qibatida  vujudga  kelgan  bug‘lar  a t­
m osferaning  yuqori  qatlam iga  k o ‘tarilib,  sovuq  havoga  duch  kelib, 
kondensatsiyalashib,  o ‘zidan  n am   ajratib,yog‘inlarni  hosil  qiladi. 
Y og‘in la r esa geografik  qobiqning eng taraqqiy etgan  unsuri  hisob­
langan  tirik  organizm ning  yashashi  uchun  zaru r  b o ‘lgan  om ildir. 
B ularning ham m asi geografik qobiqning bir b u tun  m ahsulidir.