Rivojlantirish institu ti

subarktik,  arktik,  Jan u b iy  yarim sh arn in g  subantarktik va antarktik 
m intaqalari.
Q uruqlik  yuzasidag:,  h a r  b ir  geografik  m intaqa,  o ‘z  navbatida, 
issiqlik  va  yogM nlaming  nisbatiga,  ayniqsa  o ‘sim lik  turlariga  k o ‘ra 
geografik  (tabiiy)  zonalarga  boMinadi.  Subarktik  m intaqa  tundra va 
o ‘rmon-tundraga;  o ‘rta c h a   m in taq a  o ‘rm o n ,  o ‘rmon-dasht,  dasht, 
chalachoM va choM zonalariga;  tropik m in taq a esa o ‘rmon,  savanna, 
chalachoM va ch o ‘l  kabi  zonalarga  boMinadi.
Y er  shari  q u ru q lik   yu zasin in g   relyefi  b ir  xil  boM masligiga, 
yogM nlam ing  taqsim lanishiga  k o ‘ra  zo n a la r  d oim o  kenglik  y o ‘na- 
lishida boMavermay, ba’zan  m eridional y o ‘nalishga ham  ega:  Shimoliy 
A m erikadagi o ‘rm on zonasi okean sohili b o ‘ylab c h o ‘zilganligi yaqqol 
misoldir.
109

---

Zonallik hodisasi  D unyo okeanlariga ham  xosdir.  U lar ham  suvi­
ning  h a ro ra ti,  s h o krligi,  qattiqligi,  tiniqligi  bilan  h am d a  o ‘sim lik  va 
hayvonot olam ining tarkibiga ko‘ra ekvatordan  h ar ikkala qutb tom on 
o ‘zgarib boradi.
G eografik qobiqning  m a ’lum  zonasi  hududi  ichida tabiat unsur- 
larining holati b a ’zi qism larida o ‘zgaradi:  c h o ‘l zonasi  ichida qoldiq 
to g 'la r,  sh o ’rxoklar,  daryo  vodiylari  m avjud  b o ‘lib,  ular  c h o 'ld a n  
m ikroiqlim i,  yer osti  suvining  h olati,  tu p ro q ,  o ‘sim lik  q o plam ining 
xususiyati jihatidan  farqlanadi.  Bu hodisani 
azonallik yoki  intrazonallik 
deb yuritiladi.
Quruqlik yuzasining tabiiy unsurlarining kenglik b o ‘yicha zonalla- 
shishi  bilan  birga,  to g ‘li  h u d udlarda b alandlik  m in taq alan ish i  (a z o ­
nallik) jarayoni  mavjud.  C hunki tog‘li hududlarda balandlashgan sari 
harorat  (h ar  100 m da 0,6°) pasayadi,  aksincha yog‘in  m iqdori ortadi 
(ayniqsa,  2000 —3000 m balandliklarda), tu p ro q -o ‘simliklarning xusu­
siyati o ‘zgaradi.  N atijada, tabiat unsurlarining balandlik m intaqalani­
shi  vujudga  keladi.  M azkur  to g 1  qaysi  kenglik  zo nasida joylashsa, 
tog‘dagi balandlik m intaqalari o ‘sha zo n ad an  boshlanib,  balandlikka 
ko'tarilgan sari  zon alar (ekvatordan qutb to m o n  borgandek)  o'zgara 
boradi:  m a ’lum  tog1,  ch u nonchi O loy tizm asi c h o ‘l zonasi kengligida 
joylashgan.  Shu  sababli  bu  to g 1 ning  quyi  qism i  c h o ‘lga  xos  b o ‘lib, 
so’ngra adir, tog1, yaylov kabi balandlik m intaqalari boshlanadi.  Lekin 
to g 'li  h u d u d larn i eng baland  qism ida tekislik z o n alarid a uch ram ay - 
digan  subalp va alp o 'tlo q la ri  m avjud.  T o g 'la r q a n c h a  baland  b o 1 Isa 
ham da ekvatorga yaqin joylashsa, balandlik m in taq alar soni sh u ncha 
ko‘p, aksincha, past va qutblar tom onda joylashsa, shuncha oz boNadi.