Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

Siyosiy, ruhiy va xuquqiy omillar. 
Siyosiy omillarni olsak, Prezident Islom 
Karimov ta’kidlaganidek, iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi ta’minlanmog`i 
zarur, busiz tadbirkorlik yuzaga kelmaydi. Siyosiy vaziyat tadbirkorlikka qulaylik 
yaratishi, ya’ni barqarorlik, demokratiya rivoji sharoitlarini ta’minlashi talab etiladi. 
Iqtisodiyotni g`oya va siyosatga bog`liqligiga barham berish va taraqqiyot uchun 
xizmat qilishga qaratish zarur.
Tadbirkorlik ruhiyati ham bozor iqtisodiyotining shakllanishi, uning hayotiy 
ta’siri darajasiga bog`liq. Shu vaqtgacha hukmronlik qilib kelgan tenglik asosan 
iste’mol tengligini bildirib kelgan. Bozor esa bunday tenglikni inkor etib, faqat 
imkoniyatlar tengligini inobatga oladi xolos. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har 
bir kishi o`zining xususiy ishiga ega bo`lgan xolda biznes bilan shug`ullanish 
huquqiga ega. Bozor teng taqsimotni qabul qilmaydi. Unda faoliyat natijasiga qarab 
daromad taqsimlanishi asos bo`lib hisoblanadi.
Pirovard tadbirkorlik rivojidagi qism huquqiy asoslar bo`lib, shuni ta’kidlash 
lozimki, tadbirkorlik qonun obro`si mavjud sharoitda taraqqiy eta oladi. Samarali 
ta’sir etuvchi huquqiy mexanizmni yaratish tadbirkorlikka keng yo`l ochish va 
tadbirkorlik faoliyatida yuz berishi mumkin bo`lgan salbiy tomonlarni kamaytirish va 
oldini olish imkonini tug`diradi. Shuning uchun eng muhimi tadbirkorlik uchun 
huquqiy muxit yaratishdir.
Tadbirkorlik uchun yagona harakat maydoni mavjudligi, yagona pul birligi 
ahamiyatlidir. Mamlakatlararo iqtisodiy maydonda erkin ish tutish, iqtisodiy bitimlar 
tuzib ish ko`rish mumkin. Bu bir davlat hududi bilan chegaralanmaydi. Shu iqtisodiy 
maydonda tadbirkorlik uchun zarur bo`lgan sharoit, ya’ni tovarlar, pullarning erkin 

---

77
harakati, resurslarning erkin oqimi, kapital va ish kuchi oqimi erkinligi kabilar 
mavjud bo`ladi. Iqtisodiy maydon zarur infrastrukturaga ega bo`ladi, shu bilan birga 
baho, tariflar shaklanishi umumiyligi bo`ladi. Lekin iqtisodiy maydonning doirasi har 
xil bo`lishi mumkin. Masalan, yevropa bozori bir necha G`arbiy yevropa 
mamlakatlarini o`z ichiga oladi. Shimoliy Amerika, AQSH, Kanada, Meksikani 
birlashtiradi. Markaziy Osiyo hozircha O`zbekiston, Qozog`iston, Qirg`iziston 
hududlarini birlashtiradi va h.k. 
Tadbirkorlikning muhim xususiyati o`z-o`zini boshqarish va mahalliy 
hokimiyat doirasida boshqarilishi bo`lib, bu usul iqtisodiy federalizm deyiladi. Bu 
ayniqsa, AQSH, Germaniya, Rossiya, Braziliya kabi mamlakatlarga xosdir.
Biznes-reja mohiyati
. Tadbirkorlikni asosiy tarkibiy qismlaridan biri biznes-
rejadir. Har qanday ish rejs asosida bo`lsa muvaffaqiyat keltiradi. Oldindan zarur 
hisob-kitoblar qilinib, imkoniyatlar to`la e’tiborga olinsa, o`ylangan ish ustida to`la 
tasavvur hosil qilinsa, uni amalga oshishiga ishonch hosil qilinadi va uni bajarish 
uchun dalil kiritiladi. Bunday tomonlar biznes-rejada o`z ifodasini topishi kerak.
Biznes-rejaning ikki tomonlama ahamiyati
bo`lib, bu ichki va tashqi 
zaruriyatlardan kelib chiqadi. Chunki u birinchidan, tadbirkorlikning o`z ichki 
imkoniyatlarini baholay bilishga, faoliyatning ma’qul usullarini belgilashga yordam 
beradi va bilan birga faqat tadbirkor uchungina emas, balki korxonadagi barcha 
xizmatchilarda to`la ishonch tug`dirishga, ikkinchidan, tashqi aloqalar o`rnatishda 
ham 
ktata 
yordam 
beradi. 
Bank, 
materiallar, 
energiya 
va 
xomashyo 
yetkazibberuvchilar bilan iqtisodiy aloqada bo`lish uchun avval real haqiqatdan kelib 
chiqadigan biznes-reja bo`lishi kerak.
Ishni umuman korxona ochishdan oldin maqsadni aniqlashdan boshlash talab 
etiladi. Chunki biznes-reja va faoliyat shu maqsadni amalga oshuviga qaratilgan 
bo`ladi. Masalan, tikuv korxonasi ochilishi ko`zda tutilgan bo`lsin, deylik. Bunga 
aniqlik kiritish zarur, chunki tadbirkorlikka uyda tikilgan kiyimga talab mavjudligi va 
bu ishni kengaytirishga turtki bo`lishi mumkin. Lekin yakka yoki ommaviy 
buryurtma asosida ish tashkil qilinadimi? Bular oldindan aniqlangan bo`lishi kerak. 
Chunki bularning mijozlari va ish texnologiyasi bir xil emas. Yakka buyurtma faqat 

---

78
individual mijoz uchun va yakka kiyim tikish texnologiyasi asosida tashkil etiladi. 
Ommaviy buyurtma ham magazinlar buyurtmasiga asoslanadi, lekin buning mijozi 
aniq bir shaxs deb bo`lmaydi, balki umumiy xaridor qatoridagi shaxslar bo`ladi. 
Shuning uchun oldindan donalab yoki ommaviy kiyim tikish korxonasi bo`lishini 
belgilab ish boshlash talab etiladi va axborot yig`ish shu maqsadga erishish 
yo`nalishida bo`lishi maqsadga muvofiqdir.
Biznes-rejani tuzishda axborotning ta’siri juda kattadir. Bu avvalo talab, 
taklif, moliya kabilarga taalluqlidir. Mavjud talab xajmi va korxonaning ishlab 
chiqarish hamda moliyaviy ehtiyojlarini aniqlash axborotsiz biznes-reja mazmunsiz 
bo`ladi. Ishni umuman korxona ochishdan
 
oldin maqsadni aniqlashdan boshlash talab 
etiladi. Chunki biznes-reja va faoliyat shu maqsadni amalga oshuviga qaratilgan 
bo`ladi.
Bunda albatta quyidagilarga e’tibor berish zarur: korxonaning o`ziga yoki 
subpodryadchiklarga topshiriladigan ishlar xili, material va xomashyo miqdori va 
bahosi, ularni ta’minlovchi firmalarning nomi, manzili, jixozlar va ular bilan 
ta’minlovchilar to`g`risidagi to`la ma’lumotlar, mehnat resurslariga oid ma’lumotlar 
(ish haqi, hunarlar xili, miqdori, ularni tayyorlash imkoniyati), bino va inshootga 
talluqli to`la ma’lumotlar, ustama xarajatlar – mahsulot, boshqaruv xarajatlari, elektr 
va suv kabi xarajatlari. Bunday ma’lumotlar tadbirkor va investor usun albatta kerak 
bo`ladi.
Talab xolatiga bog`liq axborot tadbirkorlikning ishlab chiqarmoqchi bo`lgan 
talab va xizmat sohasini tanlash uchun kerak bo`ladi. Bunday axborotni tadbirkor o`zi 
yig`ishi yoki maxsus tashkilot, maxsus jurnallarga murojaat qilish orqali olishi 
mumkin. Shu bilan bunday axborotlar raqobatchi firmalar savdoning qo`shimcha 
bahosi darajasi, bozor harakati va o`sish istiqboli kabi ma’lumotlar bilan to`ldirilishi 
kerak. 
Ishlab chiqarishga oid axborotni olsak, korxonaning ishlab chiqarishini 
belgilash uchun kerak bo`ladi. Bunday axborotni xuddi shunday mahsulot 
yetishtirayotgan korxonalarga bevosita murojaat etish yo`li bilan olsa bo`ladi.

---

79
Yangi korxonaning hayotiyligini belgilovchi uch guruh moliyaviy 
ko`rsatkichlar mavjud: 1) birinchi uch yillik uchun daromad va xarajat istiqboli; 2) 
shu muddat ichidagi naqd pul istiqboli; 3) joriy vaqtdagi korxonaning balans hisoboti 
va korxonaning kelajak bir yilga mo`ljallangan aktiv (faol) va pasiv (sust) holati 
balansi (balans rejasi). 
Biznes-rejani tuzish tadbirkorning ma’lum vaqtini, tajribasini, bunday ishga 
tayyorgarlik darajasini talab etadi. Bu zarur narsa, uning uchun vaqt va bilimni ayash 
yaramaydi. 
Biznes-rejaning taxminiy tuzilishi haqida shuni aytish mumkin: bu asosan 4 
qismni o`z ichiga oladi: umumiy, ishlab chiqarish rejasi, marketing rejasi, tashkiliy 
reja, moliyaviy reja. 
Umumiy titul varag`i, kirish qismi, tarmoqdagi ahvol tahlili, taqdim 
etilayotgan loyiha mohiyati, xatarlik bahosi va qo`shimchaar kiradi. Titul varag`ida 
firmaning to`la nom iva mazmuni, tadbirkorning ismi va uy telefoni, taqdim 
etilayotgan loyihaning qisqacha mohiyati, loyihaning yalpi qiymati kabilar 
ko`rsatiladi.
Moliyaviy axborot bo`lajak korxona faoliyatining moliyaviy tomonlarini 
baholash uchun zarurdir. Bo`lajak korxonani qurish, ishga solish, boshlang`ich 
davrida moliyaviy qo`llash va umuman sarflangan sarmoyalarni qaytarish bilan birga 
loyihaning rentabellik darajasini aniqlanadi.
Biznes-rejaning muvaffaqiyatli bajarilishi nazorat tizimini yaratish va ish 
jarayonida unga o`z vaqtida tuzatishlar kiritib borish imkonini beradi. Biznes-
rejaning bajarilishi kuzatish uchun yil oxirini kutib o`tirishning xojati yo`q. Buning 
uchun ish boshlanishi bilan nazoratni ham boshlash kerak. Bu nazorat nuqtalarini 
belgilashdan boshlanadi. Aytaylik, daromad va xarajat muvozanati, naqd pul xolati, 
ombordagi zahiralar darajasi, mahsulot sifati, ishlab chiqarish rejasi kabilar kamida 
har 
oyda 
kuzatiladi. 
Nazorat 
tizimi 
juda 
oddiy 
bo`lishi, 
yechimlarni 
belgilovchilarning o`z vaqtida xabardorligi joyida chora ko`rishni ta’minlashga 
yordam beradi.

---

80