Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

1-BOB. RIVOJLANGAN MAMLAKATLARNING BOZOR TAJRIBASI VA 
UNI O`RGANISHNING AHAMIYATI 
1.1. Rivojlangan mamlakatlarning bozor tajribasini
o`rganish zaruriyati 
Iqtisodiyotning bozor usuli jahon uzra keng quloch yozmoqda. Iqtisodiy 
munosabatlarni samarali tashkil etish va resurslarni oqilona joylashtirish avvaldan 
insoniyat diqqatini, ayniqsa iqtisod ilmi ahlini, o`ziga jalb etib kelgan. Bunda ishlab 
chiqarish omillaridan samarali foydalanish imkoniyatini tug`diruvchi har qanday 
ijtimoiy shakl tan olingan. “Resurslar taqchilligi – ehtiyojning poyonsizligi” 
muammosi insoniyatni doimo o`ylantirib, buni xal qilishda inson bozor usulini 
tanlagan va uni eng ma’qul usul deb bilgan. 
Ma’lumki, jamiyat ixtiyoridagi ishlab chiqarish imkoniyatlari, iqtisodiy 
resurslar, mehnat resurslari, turli mablag`lar, tabiiy boyliklar, yer kabilar poyonsiz 
emas, ya’ni bu resurslar chegaralangan bo`lib, ulardan foydalanish, ularni 
joylashtirish oqilona yondoshuvni talab etadi. 
Basharti ma’lum tarmoqlar tezroq taraqqiy etib, bir xildagi tovarlar ishlab 
chiqarish ko`paytirilsa, demak bunga ko`proq resurslar jalb etiladi hamda shunga 
ko`ra qolganlariga kamroq resurslar sarf etish zaruriyati tug`iladi. Bunday alternativ 
(ya’ni ikki yo`ldan birini) tanlash muammosi tug`iladi.
Iqtisodiy taraqqiyot amaliyoti shuni isbotlab bormoqdaki, hozirgi vaqt bozor 
iqtisodiyoti hukmronligi resurslarni samarali taqsimlab joylashtirish va iqtisodiy 
o`sishni tezlashtirish, mahsulot sifatini yaxshilash va yuqori turmush darajasini 
ta’minlash imkonini tug`diradi. Bunday tizim mehnatni rag`batlantirish va shaxsiy 
boylikni, pirovardida esa milliy boylikning ortib borishini tezlashtiradi. 
Bozor tizimi barcha mamlakatlar iqtisodiga xos bo`lib, u o`z doirasini 
to`xtovsiz kengaytirib bormoqda. Bu ayniqsa, sivilizatsiya darajasiga bog`liq bo`lib, 
u o`z taraqqiyot jarayonini tezlashtirib bormoqda. Eng taraqqiy etgan va qudratli 
iqtisodiyot salohiyatiga ega bo`lgan mamlakatlar asosan erkin bozor sharoiti tufayli 
xalq farovonligini yuqori ko`rsatkichlariga erishmoqdalar. Bular avvalo yuqori 
darajali industrial mamlakatlardir. Bularning ketidan borayotgan va bozor 

---

6
munosabatlariga o`tishda yaxshi natijalarga erishayotgan mamlakatlarning soni ortib 
bormoqda. 
Sivilizatsiyali iqtisodiyot (madaniylashgan iqtisodiyot) bozor mexanizmini, 
bozor munosabatlarini takomillashtirib, bozor iqtisodiyotiga, umuman iqtisodiy 
taraqqiyotga katta o`zgarishlar kiritmoqda. Bu iqtisodiyotning ijtimoiy yo`nalishi, 
davlatning iqtisodiyot voqeligiga ishtirokining kengayishi, aralash iqtisodiyotning 
ahamiyatli bo`lib borishi kabilarda o`z aksini topmoqda. 
O`zbekiston ham o`z iqtisodiy taraqqiyotida bozor yo`lini tanladi. Zero, 
O`zbekiston faqat bozorgina inson manfaatlariga mos mehnatni rag`batlantiruvchi 
mexanizmga ega bo`lgani, jahon hamjamiyati rivojlanishining hozirgi bosqichiga 
juda mosligi, tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni rivojlantira olishi, ishlab 
chiqarishni iste’molchilar manfaatiga bo`ysundirishi, tejamli xo`jalik yuritishning 
kuchli, oqilona jixatlarini yaratishi, yangiliklarga sezgirlikni oshirishi va fan-texnika 
yutuqlarini dadil joriy etish sharoitlariga ega bo`lishi kabilarni e’tiborga olgan xolda 
uzil-kesil bozor munosabatlariga o`tishni tan olib, bozor iqtisodiyoti sari dadil 
qadamlar qo`ymoqda. 
Davlatimiz Prezidenti I.A. Karimov aytganidek, “Mamlakatimizni iqtisodiy 
rivojlantirishga qaratilgan uzoq muddatli strategik maqsadni amalga oshirishning 
mantig`i mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan boshlangan va O`zbekistonning 
jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va mavqeini mustahkamlashga 
yo`naltirilgan tarkibiy o`zgarishlar va yuksak texnologiyalarga asoslangan zamonaviy 
tarmoqlar va ishlab chiqarish sohalarini jadal rivojlantirish siyosatini 2011 yildagi 
asosiy ustuvor yo`nalish sifatida davom ettirishni taqozo yetmoqda”
2
. 
Sobiq 
Ittifoqning 
tarqalishi, 
o`z 
mustaqilligini 
ta’minlash, 
iqtisodiy 
kompleksdan chiqish, milliy iqtisodiyotni shakllantirish, industrlashtirish kabi jiddiy 
qiyinchilik sharoitlarida O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tish boshlandi. Yangi 
iqtisodiy tuzumga o`tish yangi texnologiya asosida ishlab chiqarish tuzumini 
o`zgartirish va uni boqarish munosabatlari asosida olib borish bilan birgalikda amalga 
2
Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz tarraqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini 
oshirishga xizmat qiladi. Prezident Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish 
yakunlari va 2011 yilga mo`ljallangan eng muhim ustuvor yo`nalishlarga bag`ishlangan O`zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Maxkamasining majlisidagi ma’ruzasi. // Xalq so`zi, 2011 yil 22 yanvar.

---

7
oshirila boshladi. Qisqa vaqt o`tishiga qaramay o`tish iqtisodiyoti davomida katta 
muvaffaqiyatlar kuzatilmoqda. Markazlashgan umumrejali ma’muriy iqtisodiyot 
o`rniga erkin bozor iqtisodiyoti sari katta qadamlar bosildi. Bozor munosabatlariga 
o`tishni ta’minlovchi yirik o`zgarishlar yuz berib, erkin iqtisodiy taraqqiyot uchun 
sharoitlar yaratilmoqda. Bozor iqtisodiyoti asoslari yuzaga kelmoqda. 
Bozorni asosan talab, taklif, raqobat va bozor bahosi kabilar shakllantiradi. 
Umuman olganda bahoning tashkil topish usuliga qarab xo`jaliklarni bozor yoki 
nobozor xo`jaliklar qatoriga qo`shish mumkin. 
Bozor iqtisodiyotiga o`tishni uch 
tomoni mavjud bo`lib, bu umumiylik, 
xususiylik va jahon tajribasidir. Umumiylik 
bozor iqtisodiga o`tishda barcha mamlakat, 
xudud va xalqlar uchun bir xildir. Aytaylik, 
uning 
umumiy 
darajalari 
(kategoriya), 
mexanizmlari, munosabatlari mavjudki, ular 
milliy davlat chegaralarini tan olmaydi, 
barchaga taalluqli va zarurdir, bularsiz bozor 
umuman o`z mazmuniga ega bo`lmaydi. 
Lekin hech vaqt bozor munosabatlarining 
shakllanishi mamlakatlarda bir xilda yuz 
bermaydi. Chunki, bozor iqtisodiga o`tishda 
mamlakatlarda 
o`ziga 
xos 
xususiyatlar 
mavjud bo`lib, bunga ta’sir ko`rsatuvchi 
tomonlar, 
omillar 
ko`pdir. 
Har 
bir 
mamlakatda bozor iqtisodiyotining
barpo etilishi umumiy qonuniyatlarning aniq sharoitda amalga oshishi va barcha 
mavjud xususiyatlarni, aniq shart-sharoitlarni e’tiborga olgan xolda reallashuvi 
mumkin. Bu jarayonda har bir mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi, 
intellektual xolati, moddiy boyliklar, ayniqsa tabiiy boyliklar, mehnat resurslari kabi 
imkoniyatlar xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Agar bularga geografik joylashuv,