Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

 
12-BOB. MARKAZIY VA ShARQIY yeVROPA MAMLAKATLARINING 
BOZOR IQTISODIYOTIGA O`TISh TAJRIBASI 
 
12.1. Markaziy va Sharqiy yevropa mamlakatlari iqtisodiyoti 
Markaziy va Sharqiy yevropa mamlakatlariga Albaniya, Bolgariya, Bosniya 
va Ger
ц
ogovina, Vengriya, Makedoniya, Polsha, Ruminiya, Slovakiya, Sloveniya, 
Xorvatiya, Chexiya va Yugoslaviya mamlakatlari kiradi. 1997 – yilda bu 
mamlakatlarda 118,7 mln. aholi bo`lib, jami YAIM 636 mlrd. dollarga teng bo`lgan 
(jahonning aholisi 1,85 foizi, 1995 – yilda YAIM 2,24 foiz). Umumiy taraqqiyot 
darajasi bo`yicha industrial, industrial-agrar mamlakatlar hisoblanib, industrial 
rivojlangan mamlakatlar yo`q. Albaniya esa rivojlanayotganlar qatorida. Aholi jon 
boshiga nisbatan YAIM miqdori bo`yicha G`arbiy yevropa mamlakatlaridan ikki-uch 
barobar past va deyarli Lotin Amerikasi rivojlanayotgan mamlakatlar qatorida turadi. 
Bu mamlakatlar Ikkinchi Jahon urushidan keyin ma’muriy-buyruqbozlik 
asosidagi iqtisodiyot tizimida edilar. Yugoslaviya, Vengriya va Polsha asta-sekin 
boshlang`ich davrdagi sovet modelidan milliy modellarga o`tgan. Ma’lum darajada 
bozor iqtisodiyoti elementlarini qo`llab, baribir asosiy ma’muriy markazlashgan 
iqtisodiyot tizimida bo`lishgan. Bu mayda xususiy xo`jaliklarni saqlash, bozor 
iqtisodli mamlakatlar bilan tashqi aloqalarni olib borish kabilar mavjud bo`lgan. 
Xattoki chet kapitalining kiritilishi darajasida ham bo`lgan. 
Keyingi o`n yillik ichida bu mamlakatlar o`tuvchi iqtisodli bo`lib hisoblanadi. 
Chunki bozor iqtisodiga o`tish amalga oshmoqda. Shu bilan birga o`tish davrining 
boshlang`ich yillaridek iqtisodiy taraqqiyot darajasi, ma’muriylik saqlanishi bilan 
bozor munosabatlariga o`tish, aholi mentaliteti, rivojlangan mamlakatlarga nisbatan 
iqtisodiyotning ochiqligi kabilar mavjudligi ham xosdir. Aytaylik, Chexiya va 
Sloveniya mamlakatlari bozorga o`tishda ancha oldinga siljishib, Bolgariya va 
Ruminiya kabilardan ilg`orlashga ulgurgan. 

---

289
Bozor iqtisodiyotiga o`tishda evolyusion yo`l bilan birga radikal usulning 
qo`llanayotganlari ham mavjud. Evolyusionlik Bolgariya, Vengriya, Ruminiya, 
Slovakiya, Sloveniya, Xorvatiyalarga xos bo`lsa, radikal usul Polshaga va kamrom 
Chexiyaga xosdir. Polshadagi “Xushdan ozish” usuli hammaga ma’lumdir. Chunki 
bozor munosabatlariga o`tishda juda keskin usul asos qilib olingan edi. 
Bozor iqtisodi asoslarini yaratishda Markaziy yevropa mamlakatlari 
hisoblangan Vengriya, Polsha, Sloveniya va Chexiyalar ancha tez harakat qilganlar. 
Bolqon mamlakatlari hisoblanadigan Albaniya, Bolgariya, Ruminiyada, Sobiq 
Yugoslaviyaga kiruvchi respublikalarda bozorga o`tish juda og`irlik bilan amalga 
oshib, bularda o`zgarishlar juda sekinlik bilan davom etmoqda. 
Bu mamlakatlar Ikkinchi Jahon urushi natijasida Sobiq SSSR ta’siridagi 
mamlakatlar bo`lib, sotsialistik iqtisodiyot qurish yo`liga o`tganlar. Shuning uchun 
ham SSSR turidagi iqtisodiyotni shakllantirilib, bozor munosabatlaridan chetlashgan, 
markazlashtirilgan xolda qat’iy reja ostida boshqariladigan iqtisodiyotga ega edilar. 
Shuning uchun ham bularning oldida Sobiq SSSR respublikalari asosida tashkil 
topgan yangi mamlakatlarga o`xshash juda murakkab vazifalar turar edi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlardan farqli xolda tub iqtisodiy o`zgarishlarga xos 
vazifalar ko`p edi. Chunki ishni boshidan boshlashdan oldin qilinadigan ishlarning 
o`zi ham ko`p edi. Bu esa iqtisodiyot rivojini davom ettirish emas, balki uni 
o`zgartirish, mavjud ko`p narsalarni yo`q qilish bilan bog`liq vazifalarni bajarmasdan 
yangisini boshlab bo`lmas edi. Bu esa mavjud iqtisodiy darajani pasaytirish, ortiqcha 
xarajatlarni amalga oshirishni talab etar edi, ya’ni inqiroz bosqichini bosib o`tish, 
tiklanish ishlarini bajargandan keyingina yangisini yuzaga keltirishga o`tish kerak 
edi. Albatta bu ma’lum vaqt va yo`qotishlarni talab etar edi.
Bu vazifalarni mamlakatlar bir xilda va bir tarzda amalga oshirmaydi, chunki 
turli mamlakatlar turli jarayonda bu bosqichni bosib o`tadi. Bu sof iqtisodiy 
o`zgarishlarga 
albatta 
siyosiy 
xolat 
turlicha 
ta’sir 
ko`rsatadi. 
Ayniqsa 
mamlakatlarning bo`linishi, avtonomlik uchun harakat qilish iqtisodiy jarayonga turli 
darajada ta’sir etadi. Aytaylik, Chexoslovakiya ikki mustaqil Chexiya va Slovakiya 
davlatlariga bo`linadi. Ma’lumki, bularning iqtisodiy taraqqiyot darajasi bir xil 

---

290
bo`lmay, Chexiya ancha rivojlangan edi. Bu yo`nalish ancha tinch yo`l bilan davom 
etadi.
Yugoslaviya ham bir necha davlatlarga bo`linib ketadi. Lekin bu urushlar, 
talofat ko`rishlar bilan amalga oshib, iqtisodiyotni ancha oqsashiga va orqaga 
surilishga olib keldi va yangi rivojlanish yo`liga o`tishni juda ham og`irlashtirdi. 
Umuman tizimli o`zgarishlarning o`zi inqirozli xolatni yuzaga keltirsa, 
urushlar asosida mustaqillikka erishish, chuqur inqirozlarga olib kelgan edi. Shuning 
uchun ham bu mamlakatlarda yuz bergan siysiy xolat turli darajada ish olib borish, 
ya’ni avvalo tiklanish, dastlabki darajaga erishishni birlamchi vazifa qilib qo`yadi. 
Markaziy va Sharqiy yevropa mamlakatlari ichida eng yirigi Polsha bo`lib, 
uning aholisi 1997 – yilda 39,0 mln.dan iborat edi. Undan keyingi Ruminiya – 22,7 
mln, Chexiya – 10,3 mln, Vengriya – 10,2 mln, Yugoslaviya – 10,5 mln. aholiga ega. 
Qolganlarida 8,3 mln.dan 2,0 mln. gacha aholi mavjud. 
Iqtisodiy tiklanishni olsak, bu ham turli darajada davom etmoqda. Aytaylik, 
YAIM Polshada 225 mlrd. dollar bo`lsa, 1990 – yilga nisbatan 123,6 foizni tashkil 
etgan. Chexiyada 98 mlrd. dollar bo`lib, 108,9 foiz bo`lgan, Sloveniyada 22 mlrd. 
dollar va 103 foiz, Xorvatiyada 22 mlrd. dollar va 96,0 foiz, Vengriyada 68 mlrd. 
dollar va 93,0 foiz bo`lgan. Bu mamlakatlar shu yillar ichida YAIM ko`rsatkichi 
bo`yicha yomon bo`lmay, iqtisodiy tiklashni amalga oshirishgan va shunga 
yaqinlashishgan. Lekin qolgan mamlakatlar bu vazifani shu yillar ichida bajara 
olmagan. Ayniqsa, Albaniya – 60 foiz, Makedoniya va Bolgariya – 70 foiz, Ruminiya 
– 80,7 foiz darajasida bo`lgan. 
Mamlakat iqtisodiy taraqqiyotida eng muhim ko`rsatkich YAIMning aholi jon 
boshiga to`g`ri kelishidir. Bu ko`rsatkich bo`yicha biz tahlil qilayotgan mamlakatlar 
ichida oldingilari Sloveniya – 11 ming, Chexiya – 9,50 ming dollar. Bundan keyin 
Slovakiya – 7,50 ming, Vengriya – 6,65 ming dollardan iborat. Eng past ko`rsatkich. 
Albaniya – 0,75 ming dollar, Yugoslaviya – 3,15 ming, Makedoniya, 3,35 ming, 
Bolgariya – 3,65 ming dollardan iborat. 
Bozor iqtisodiyotining shakllanishida davlat byudjetining xajmi, uning 
YAIMdagi hissasi ahamiyatlidir. Chunki iqtisodiy erkinlik xususiy sektorning o`sishi, 

---

291
daromadning taqsimlanishida uning qismini ortib borishiga olib kelishi kerak. 
Tizimiy o`zgarish davlat byudjetida o`z aksini topishi kerak va bozor iqtisodiga o`tish 
bilan YAIMda byudjet hissasi pasayib borishi tabiiydir. Agar bu jarayonga e’tibor 
bersak, biz ko`rayotgan mamlakatlar turlicha ekanligini guvoxi bo`lamiz. Albaniya 
davlat byudjet daromadi YAIMga nisbatan 1990 – yilda 47,1 foizni tashkil etsa, 1995 
– yilda 17,8 foiz, Rumiyaniki – 40,5 dan 33,5 foizga, Bolgariya – 53,3 dan 36,0 
foizga tushgan. Qolgan mamlakatlarda bu ko`rsatkichlar taxminan 50 foizdan 44,5 
foizgacha pasaygan. Polshada esa, aksincha, 42,9 foizdan 46,8 foizga o`sgan, 
shuningdek Xorvatiyada 34,0 foizdan 50,6 foizgacha ko`tarilgan. 
Tizimiy o`zgarish ayniqsa narx-navoda o`z aksini topadi. Bu mamlakatlarda 
ham bu narsa yaqqol ko`zga tashlanadi va inflyatsiya jarayoni juda tezlashadi. 
Masalan, Bolgariyada 1990-1997 yillar ichida narxlar 1203 marta, Xorvatiyada – 
597, Ruminiyada – 336, Sloveniyada – 14 marta yuqori bo`lgan. Lekin Chexiyada – 
298 foiz, Slovakiyada – 306 foizni tashkil etgan. Bu raqamlardan ko`rinib turibdiki, 
ba’zi mamlakatlarda narxlar bir necha marta ko`tarilsa, boshqalarida bir necha yuz 
marotaba oshgan tva giperinflyatsiya darajasigacha yetganki, moliyaviy tuzilish va 
uning izdan chiqishi yuqori darajada bo`lgan.
Bozor iqtisodiga asos solishda xususiy sektorning shakllanib borishi 
muhimdir. Chunki haqiqiy tardbirkorlik uchun bu kuchli va eng ta’sirli negizdir. 1996 
– yilga kelib, bu mamlakatlarda bu soha sezilarli o`rin egalladi. Buni ayniqsa 
YAIMdagi hissasida ko`rish mumkin. MaAsalan, Chexiya xususiy sektorining 
YAIMni xosil qilishdagi hissasi 1996 – yilda 65 foizga teng bo`lgan, Vengriyada – 
60 foiz, Slovakiyada – 59foiz, Polshada – 56 foiz, Bolgariyada – 40 foiz, Ruminiyada 
– 35 foiz, Sloveniyada – 33 foizni tashkil etgan. 
Bu mamlakatlar Chexiyadan tashqari asosan agrar sektor salmog`li 
mamlakatlardir. Shuning uchun yer munosabatlaridagi o`zgarishlar ahamiyatlidir.

---

292