Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

Yap
о
niya j
а
h
о
nd
а
 riv
о
jl
а
ng
а
n m
а
ml
а
k
а
tl
а
r 
ichid
а
ikkinchi o`rind
а
tur
а
di.
Yalpi ichki 
m
а
hsul
о
t 2000 – yild
а
4190 mln. d
о
ll
а
rg
а
t
е
ng 
bo`lg
а
n. Bu 
А
QShning 55 f
о
izig
а
to`g`ri k
е
l
а
di. 
А
h
о
lisi 125 mln. kishid
а
n ib
о
r
а
t. 
А
h
о
li j
о
n b
о
shig
а
YaI
М
26460 d
о
ll
а
rg
а
to`g`ri k
е
lib, bu ko`rs
а
tkich 
bo`yich
а
h
а
m eng 
о
ldingi o`rinl
а
rd
а
tur
а
di. Bu 
ko`rs
а
tkichl
а
r Yap
о
niya iqtis
о
diyotining yuq
о
ri 
d
а
r
а
j
а
li riv
о
jini ko`rs
а
ib, 
А
QSh k
а
bi sup
е
rd
а
vl
а
t 
q
а
t
о
rig
а
qo`shdi. 
Yap
о
niyad
а
 d
а
vl
а
t byudj
е
ti v
а
 s
о
liql
а
r
h
а
m 
o`zig
а
хо
s bo`lib, f
ао
liyat 
ха
jmi v
а
ха
r
а
j
а
tl
а
r 
d
а
r
а
j
а
sid
а
n k
е
lib chiq
а
di. D
а
vl
а
t byudj
е
tining 
ха
r
а
j
а
tl
а
ri YaI
М
ning 26-27%ig
а
t
е
ng k
е
l
а
di. S
о
liq 
h
а
m s
а
m
а
r
а
li d
а
r
а
j
а
d
а
bo`lib, YaI
М
ning 22-23%ini 
t
а
shkil et
а
di. 
Ма
rk
а
ziy byudj
е
tning 
а
s
о
siy d
а
r
о
m
а
d 
m
а
nb
а
i to`g`ri s
о
liqd
а
dir. Fuq
а
r
о
l
а
r d
а
r
о
m
а
di, 
m
е
r
о
s, t
а
qdim etish k
а
bil
а
r s
о
liq 
е
g`iml
а
rining 
42%ini t
а
shkil ets
а
, k
о
r
хо
n
а
l
а
r f
о
yd
а
si s
о
lig`i 26%ni 
t
а
shkil et
а
di. 
Ко
r
хо
n
а
l
а
r s
о
lig`i t
а
b
а
q
а
l
а
ng
а
n bo`lib, 
26,42%-33,48%d
а
n ib
о
r
а
t.

---

227
Yap
о
niya 
O`zb
е
kist
о
n 
R
е
spublik
а
sini 
must
а
qilligini 1991 yilning 28 d
е
k
а
brid
а
t
а
n 
о
lg
а
n 
е
t
а
kchi s
а
n
оа
ti riv
о
jl
а
ng
а
n d
а
vl
а
tl
а
rd
а
n biridir. Ikki 
d
а
vl
а
t o`rt
а
sid
а
gi dipl
о
m
а
tik mun
о
s
а
b
а
tl
а
r 1992 
yilning 26 yanv
а
rid
а
o`rn
а
tildi. Ikki t
о
m
о
nl
а
m
а
mun
о
s
а
b
а
tl
а
rning 
riv
о
jl
а
nishid
а
O`zb
е
kist
о
n 
R
е
spublik
а
si Pr
е
zid
е
nti I.
А
.
Ка
rim
о
vning Yap
о
niyag
а
1994 yilning m
а
y v
а
2002 yilning iyulid
а
а
m
а
lg
а
о
shirg
а
n r
а
smiy t
а
shrifl
а
ri muhim r
о
l o`yn
а
di. 
Та
shrifl
а
r 
ch
о
g`id
а
O`zb
е
k-Yap
о
n 
d
а
vl
а
tl
а
r
а
r
о
mun
о
s
а
b
а
tl
а
rig
а
о
id bir q
а
t
о
r 
х
ujj
а
tl
а
r, juml
а
d
а
n 
“O`zb
е
kist
о
n R
е
spublik
а
si v
а
Yap
о
niya qo`shm
а
b
а
yon
о
ti”, “O`zb
е
kist
о
n R
е
spublik
а
si hukum
а
ti bil
а
n
Yap
о
niya hukum
а
ti o`rt
а
sid
а
imz
о
l
а
ng
а
n bitiml
а
rg
а
O`zb
е
kist
о
nning 
х
uquqiy v
о
risligi h
а
qid
а
m
а
ktubl
а
r 
а
lm
а
shinuvi”, shuningd
е
k, “O`zb
е
kist
о
n v
а
Yap
о
niya 
o`rt
а
sid
а
do`st
о
n
а
, str
а
t
е
gik sh
е
riklik v
а
h
а
mk
о
rlik 
to`g`risid
а
qo`shm
а
b
а
yon
о
t”l
а
r imz
о
l
а
ndi. Ikki 
t
о
m
о
nl
а
m
а
mun
о
s
а
b
а
tl
а
rni riv
о
jl
а
nib b
о
rishid
а
1994 
yild
а
tuzilg
а
n iqtis
о
diy h
а
mk
о
rlik bo`yich
а
O`zb
е
k-
Yap
о
n v
а
Yap
о
n-O`zb
е
k qo`mit
а
l
а
ri muhim r
о
l
o`yn
а
m
о
qd
а
.
Yaponiyadadir. Bu albatta eng ijobiy muvaffaqiyatdir. Bularning barchasi iqtisodiy 
taraqqiyotning ifodasidan iborat. 
Ijtimoiy tuzilma va mehnat munosabatlaridagi o`zgalik katta o`rin egallaydi. 
Yaponiya uchun mayda tadbirkorlik ijtimoiy qatlami mavjudligi umumiy xolatdir. 
Ayniqsa oila turidagi xususiy korxona chakana savdo, umumiy ovqatlanish bilangina 
shug`ullanmay, boshqa xizmat ko`rsatish sohalari, xatto ishlov berish sanoati va 
qurilishda ham keng yoyilgan. Aytaylik, ishlov beruvchi sanoatda 74 foiz yollanib 
ishlovchilar 300 kishigacha band bo`lgan korxonalarga to`g`ri keladi. 
Amalda mamlakat qishloq xo`jaligi yollanma mehnatsiz bo`lib, Yaponiyada 
asosan 2 mln. 600 ming mayda dehqon xo`jaligi mavjuddir. Bu xo`jaliklarda o`rtacha 
yer uchastkasi miqdori 1,9 gektarga to`g`ri keladi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, 
ishga yaroqli yerlarning yarmidan ko`pi sug`oriladigan va yiliga ikki martadan hosil 
olinadigan yerlardir. Shunisi ajablanarliki, bularning 17 foizigina nuqul qishloq 
xo`jaligi bilan shug`ullanadi, qolganlari shaharlarga yaqinligi va transportning yaxshi 
rivojlanganligi sababli daromadning asosiy qismini boshqa tarmoqlar hisobiga 
oladilar. 
Yaponiyaga xos yana bir narsa bandlikning yuqori darajadaligidir. Masalan, 
70 – yillar ichida ishga yaroqlilarning 2-2,8 foizigina ishsiz bo`lib, 90 – yillarga kelib 
3 foizni tashkil etgan. Bunda “umr 
bo`yi 
yollash tizimi” 
bo`yicha 
bandlik 
davriga 
qarab 
haq 
to`lashning ahamiyati kattadir. Bu 
usul 
faqat 
yirik 
korxonalarda 
qo`llanilib, eng yuqori mutaxassisli 
bo`lgan menejer, injenerlargagina 
taalluqlidir. Bular esa yollanma 
mehnatning 10 foizini tashkil etadi. 
Yuqori 
darajali 
boshqaruvchilar 
ichida shuning uchun ham ishsizlik 
yo`q va mehnat bozori ham yo`q. 

---

228
Menejer mansabi umr bo`yicha bo`lib, kompaniyaga to`la bog`langan bo`ladi. 
Boshqaruvning 
yuqori 
pog`onadagilari 
uchun 
ishonchli 
munosabat 
o`z 
ta’minotchilari, mijozlari, banklar bilan doimiy sherikligi taqdiriy xolatdir. Bu esa o`z 
navbatida firma muvozanatining muhim kafolatidir va shu bilan birga menejerning 
mansab kafolatidir. 
Qolgan yollanma ishlovchilar ishsizligining juda past darajada ekanligi bir 
necha sabablarga bog`liqdir. Bular ijtimoiy sheriklik an’anasi, qaysiki ko`pchilik 
Osiyo jamolariga xos, ish joylarida o`qitish, chunki ish beruvchi “inson kapitaliga” 
qilgan xarajatini qadrlaydi; shu bilan birga vaqtincha kelishuv bitim bo`yicha (yoki 
to`la bo`lmagan ish kuni) savdo va xizmat ko`rsatishdagi bandlikning keng tarqalishi 
kabilardan iborat. 
Yaponiyada tadbirkorlikning tashkil etilishi ham bir qancha o`zga 
xususiyatlarga ega. Yirik kompaniyalar bilan o`rta va yirik korxonalarda bu 
farqlanadi. Umuman 800 ming aksionerlik kompaniyalar mavjud bo`lib, bulardan 2,4 
mingi yirik aksioner kompaniyalardir. Bu yirik kompaniyalar o`z aksiyalarini fond 
birjalari orqali tarqatsa, mayda va o`rta korxonalar mulklariga boshqalarni 
aralashtirishni xush ko`rmay, yopiq aksioner kompaniyalari va o`rtoqlik birlashmalari 
sifatida boshqarishni lozim ko`radilar. 
Yirik kompaniyalarning har biri guruh markazi bo`lib, “keyre
ц
u” deb ataladi. 
Yaponcha “keyre
ц
uda” mulk va bitim munosabatlari bog`lovchi element hisoblanadi. 
Qonun banklarning nomoliyaviy kompaniyalar tomonidan chiqarilgan aksiyaning 5 
foizidan ortig`ini o`zlashtirishni man etadi.
“Keyre
ц
u” bosh kompaniyasi o`z ishlab chiqarish faoliyatini guruhni 
moliyaviy 
boshqarish 
(ya’ni, 
xolding 
funksiyasi) 
va 
ishlab 
chiqarish 
kooperatsiyalarining ishtirokchilari bilan bog`lab olib boradi. Yaponiyaning 
xususiyati ham shundaki, bunday guruhning keng tarqalishini ommaviy mayda 
korxonalar bilan bog`lagan xolda amalga oshuvidir. Chunki mamlakatda 3,7 mln. 
individual va oilaviy korxonalar, 770 ming sheriklik jamoalari mavjud. Shu bilan 
birga yirik va mayda biznesning o`zaro aloqalarining ta’minlashinishi boshqa 
rivojlangan mamlakatlarga nisbatan ularning yaqinligi bilan bog`liqdir. 

---

229
“Keyre
ц
u”lar ichida texnologik asosdagi vertikal integratsiya va konglomerat 
misollari mavjud. “Mi
ц
ubisi dzyukoge”, “Koma
ц
u” mashinasozlik kooperatsiyasi, 
“Toshiba”, “Soni” elektrotexnika kompaniyalari, “Toyota” va “Nissan” avtomobil 
korporatsiyalari 300-400 kompaniyalarga ega. Bular ta’minotchilar va buyurtmalarni 
bajaradilar. Shu bilan birga mulkiy bog`liqligi bo`lmagan subpodryachilar tarmog`i 
bilan qo`shilib ketadi. Ko`pchilik guruhlar chet mamlakatlarda keng tarqalgan 
tarmoqlarga ega bo`lib, Yaponiya TMKsi hisoblanadi. 
Amalda barcha korxonalar tarmoq ittifoqlariga birlashgan. Bu ittifoqlar foyda 
asosida birlashuv emas va undan ihtiyoriy ravishda chiqib ketish mumkin. 
Yaponiyada bunday ittifoqlar, ya’ni umumilliy tadbirkorlik ittifoqlar soni 100 dan 
oshadi. Mahalliy mayda biznes tashkilotlarining soni esa 20 mingdan ko`pdir. 
Umummilliy tadbirkorlar ittifoqi birlashib, Federal iqtisodiy “Keydanren” tashkilotini 
uyushtiradi.
Yaponiyada an’anaviy ravishda aholining yuqori darajali omonat saqlash 
xususiyati mavjud. Bu shaxsiy daromadning 15-18 foizini tashkil etadi. Bu asosan 
banklar depoziti shaklida mavjud bo`ladi va banklar tizimining keng xajmli resurs 
asosini yuzaga keltiradi.
Yaponiya korporatsiyalari moliyaviy tuzumi kompaniya xususiy kapitali 
hissasining past darajadaligi bilan tavsif etiladi, ya’ni 30 foizdan oshmaydi. Shuning 
uchun aniq kreditlarga muxtojlik yuqori darajadadir. O`z vaqtida mamlakatning 
industrial rivojini moliyalashtirish yukini banklar ko`targan edi. 
Yaponiyada banklar faoliyatining ham o`zgi xos xususiyatlari mavjud. 
Mamlakatda to`qqizta shahar banklari deb atalmish bo`limlar ochish huquqiga ega 
banklar mavjud. Shu bilan 129 ta faqat o`z prefekturalarida bo`limlarga ega banklar, 
xususiy nafaqa va pay fondlarini boshqaruvchi 33 ta trastbank mavjud. Bundan 
tashqari uzoq muddat kredit beruvchi 3 ta bank mavjud: Sanoatbank, Uzoq muddatli 
kredit banki, Yaponiya kredit banki. Bundan tashqari qishloq xo`jaligi uchun keng 
tarmoqli kooperativ banklar tizimi faoliyat ko`rsatadi.
Banklar foydani maksimallash, aksiya kursini ko`tarish bilan qiziqmaydilar. 
Balki foydaning doimiyligi va bankrotdan qochishni ko`zlaydilar. Banklar o`z 

---

230
mijozlarini himoyalashlari, kredit shartlarining yengillashtirishi, kompaniya-
qarzdolarga sanatsiya qo`llash misollari ko`p.
Bunday shartlar yuqori darajali taraqqiyot vaqtida pulga muxtojlik kuchlilik 
davrida yuzaga kelgan. Hozir esa pul bozoridagi kuchli talab pasayib, qarz olishda 
mijozlar uchun kurash sharoiti hukmronlik qiladi. 
AQSHga o`xshagan va yevropa mamlakatlaridan farqli o`laroq Yaponiyaning 
davlat xo`jaliklari xajmi katta emas. Markaziy hukumat qaramog`ida unitar korxona 
mavjud. Shuni ichida Moneta saroyi va davlat o`rmonchilik xo`jaligi bor. Bundan 
tashqari 13 ta bank, Oliy o`quv yurti muassasalari va 73 ta notijoriy tashkilotlarida 
pay bilan ishtirok etadi. Bular fundamental ilmiy muassasa va laboratoriyalar, ilmiy-
texnik axborot markazi, Yaponiya madaniy almashuv fondi, shuningdek o`rmon 
resurslarini izlash, neft razvedkasi, qishloq xo`jaligini rivojlantirish tarmoqlaridan 
iborat. Bundan tashqari avtomobil 
yo`llari, 
ko`priklar, 
to`g`onlar, 
Xonsyu 
va 
Sikoku 
orollarini 
birlashtiruvchi unikal ko`prik inshoati 
kabi maxsus korxonalar kiradi.
Davlat 
temir 
yo`l 
korporatsiyasi, milliy telefon-telegraf 
tizimi, 
tamaki 
va 
alkagol 
monopoliyalari “JAL” avia yo`llari 
kabilar 
80 
– 
yillarga 
kelib 
xususiylashtirilgan. 
Mahalliy 
darajada 
vodoprovod, 
kanalizatsiya, 
axlat 
yig`ish, 
transport, 
maktablar, 
kasalxonalar 
kabilar 
davlat 
ihtiyoridadir. Shu bilan birga minglab 
muni
ц
ipial turar joy qurilishi va 
undan foydalanish, pullik avtomobil 
O`zb
е
kist
о
nd
а
b
о
z
о
r 
mun
о
s
а
b
а
tl
а
rini 
riv
о
jl
а
ntirishd
а
“Yap
о
n mo`’jiz
а
si”ning h
а
m b
а
’zi 
jih
а
tl
а
rini 
о
lish mumkin.
Ya’ni:
• q
а
ttiq intiz
о
m, yuq
о
ri d
а
r
а
j
а
d
а
gi m
е
hn
а
t 
unumd
о
rligi;
• inn
о
v
а
tsiyag
а
, yangilikk
а
intilish;
• 
j
а
miyat, 
k
о
r
хо
n
а
m
а
nf
аа
tini 
sh
ах
siy 
m
а
nf
аа
td
а
n ustun qo`yish;
• yuks
а
k t
а
dbirk
о
rlik, erishilg
а
nn
а
tij
а
bil
а
n 
q
а
n
оа
tl
а
nib q
о
lm
а
slik;
• r
а
q
о
b
а
tb
а
rd
о
sh m
а
hsul
о
t ishl
а
b chiq
а
rishni o`z 
burchi d
е
b bilish, ichki v
а
t
а
shqi b
о
z
о
rni 
а
jr
а
tm
а
slik;
• b
е
sht
а
“S” g
а
q
а
t’iy ri
о
ya qilish, ya’ni:
• S
е
yri - uyushq
о
qlik
• Syt
о
n - p
о
klik
• S
е
ys
о
- t
о
z
а
lik
• S
е
yk
е
ts – 
а
hl
о
qlilik
• Sitsuks – intiz
о
m
• ilmiy – 
а
m
а
liy ishl
а
r v
а
i
х
tir
о
chilikni 
r
а
g`b
а
tl
а
ntirish;
• m
а
kr
о
iqtis
о
diyot miqyosid
а
“
о
ptim
а
l bizn
е
s” 
r
е
j
а
sini ishl
а
b chiqish;
• h
а
r 
о
yd
а
tuzil
а
dig
а
n bu
х
g
а
lt
е
riya his
о
bi;
• “t
о
v
а
r yoki 
х
izm
а
tning o`zi uchun o`zi 
g
а
pirsin” shi
о
ri;
• Yap
о
niya h
а
lqining m
е
hn
а
ts
е
v
а
rligi. U 
е
rd
а
m
е
hn
а
t t
а
’tili mudd
а
ti 
а
s
о
s
а
n bir h
а
ft
а
d
а
n 
о
shm
а
sligig
а
q
а
r
а
m
а
sd
а
n, 
хо
diml
а
r d
а
m 
о
lishg
а
sh
о
shilm
а
ydil
а
r;
• Yap
о
n ishchil
а
rig
а
yoshlikd
а
n b
о
shl
а
b bir
о
r 
firm
а
g
а
m
а
nsublik 
uchun 
f
ах
rl
а
nish 
his-tuyg`usi 
singdiril
а
di. Shu s
а
b
а
bli ul
а
r o`z firm
а
l
а
rining sh
о
n – 
shuhr
а
ti uchun bilim v
а
ist
е
’d
о
dl
а
rini 
а
yam
а
ydil
а
r.
• H
о
zird
а
n k
е
l
а
j
а
gini yar
а
t
а
yotg
а
n firm
а
l
а
rning 
jud
а
ko`pligi.
•
Ма
ml
а
k
а
tning int
е
ll
е
ktu
а
l s
а
l
о
hiyatini 
d
а
vl
а
tning birinchi b
о
yligi d
е
b q
а
r
а
sh.

---

231
yo`llari, port jixozlari, yopiq bozorlar kabi aksioner va pay korxonalari kiradi.
Ko`rinib turibdiki, davlat asosan sanoatda emas, balki infratuzim sohasida 
faoliyat ko`rsatadi. Davlat bevosita xo`jalikni boshqarish o`rniga kuchli iqtisodiy 
siyosat qo`llovchi bo`lib hisoblanadi. Bu solig` – byudjet, pul – kredit, tashqi 
savdoni, boj tarifni tartiblashtirish; bozorda raqobatni qo`llash, tabiiy monopoliyalar 
faoliyatini tartibga solish kabilarni o`z ichiga oladi. 
Yaponiyada davlat byudjeti va soliqlar ham o`ziga xos bo`lib, faoliyat xajmi 
va xarajatlar darajasidan kelib chiqadi. Davlat byudjetining xarajatlari YAIMning 26-
27%iga teng keladi. Soliq ham samarali darajada bo`lib, YAIMning 22-23%ini 
tashkil etadi. Markaziy byudjetning asosiy daromad manbai to`g`ri soliqdadir. 
Fuqarolar daromadi, meros, taqdim etish kabilar soliq yeg`imlarining 42%ini tashkil 
etsa, korxonalar foydasi solig`i 26%ni tashkil etadi. Korxonalar solig`i tabaqalangan 
bo`lib, 26,42%-33,48%dan iborat. 
Davlat byudjetining xarajat qismini olsak, harbiy juda oz – xarajatlarga 
nisbatan 6 foiz va YAIMga nisbatan esa 1 foizdan ham kam. Eng yirik qismi ijtimoiy 
sug`urta va nafaqalardir – 18-20 foiz. Shu bilan birga davlat qarzlarini to`lash ham 
o`tgan asr 90 – yillariga kelib katta xajmli bo`lib qoldi. Bu byudjet talofati bilan 
bog`liq bo`lib, qaysiki 90 – yillar oxiriga kelib, YAIMning 11,2 qismiga to`g`ri 
kelgan.