Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

9.3. Demokratik kapitalizm modeli 
 
Yaponiya iqtisodiyotidagi “mo`jiza”da va uning qudratli darajasida Ikkinchi 
Jahon urushidan keyingi islohatlar tufayli amalga oshirilgan chora-tadbirlarning 

---

234
ahamiyati kattadir. Bunda Amerika okkupatsiya ma’muriyatining tashabbusi asos 
hisoblanadi. 
Iqtisodiy islohatlar juda qiyin axvolda amalga oshgan. Chunki Yaponiya 
iqtisodiyoti to`la harbiy izda bo`lib, barcha narsalar chegaralangan, qat’iylik 
sharoitida bo`lgan. Markazlashgan rejalashtirish, barcha narsalar oldindan qat’iy 
belgilangan xolatda edi. Xatto haq to`lash oldindan aniq ko`rsatilgan, baholar 
o`zgarmaydigan qat’iy belgilangan tarzda edi. Ishlab chiqaruvchilar ham oldindan 
bir-biriga majburiy bog`langan, mol beruvchi va mol oluvchilar oldindan aniqlangan 
hamda iqtisodiy aloqalarni qat’iy bajarish tartibi o`rnatilgan edi. 
Shu bilan birga taqsimot ham qat’iy o`rnatilgan tartibda bo`lib, iste’mol 
buyumlari kartochkalar bo`yichyaa taqsimlangan. Iqtisodiyotda qat’iy davlat tartibi 
o`rnatilib, bunda hech qanday ihtiyoriylikka yo`l qo`yilmas edi. Davlat monopoliyasi 
to`la hukmronlik qilib, iqtisodiyot militarizatsiya (harbiylashtirilgan) asosda davom 
etar edi. 
Yirik-yirik konsernlar mavjud bo`lib, asosan harbiy sanoatdan iborat bo`lgan. 
Markazlashtirilgan harbiy mazmundagi iqtisodiyot mavjud bo`lib, bu tub 
o`zgarishlarni talab etar edi. Sanoat yo`nalishini, moliyani, iqtisodiy tashkililikni 
tubdan boshqacha usulda o`zgartirish zaruriyati tug`ilib, Yaponiya rivojini harbiy 
izdan chiqarib, sog`lom iqtisodiyot yo`liga o`tkazish talab etilgan. 
Bu o`zgarishlar demokratik kapitalizm modeli asosida amalga oshirilgan. 
Bundagi birinchi navbatli masala Yaponiya harbiy mashinasini sindirib, 
militarizatsiyani barbod qilish va uning iqtisodiy asosini yo`q qilib, erkin bozor 
iqtisodiyoti taraqqiyotiga yo`naltirishdan iborat edi. 
Buning uchun iqtisodiyotda keskin o`zgarishlarni amalga oshirish talab etildi. 
Mehnat munosabatlari o`zgartirilib, harbiycha majburiylik o`rniga yollanishga 
asoslangan munosabatlarga o`tish bilan bog`liq tadbirlar amalga oshirildi. 
pomonolistik iqtisodiy siyosat qo`llanilib, monopoliyalar yo`q qilina boshladi. Yirik 
xajmda konversiya qo`llanilib, harbiy mahsulotlarni o`rniga tinchlik hayotiy talab 
mahsulotlari ishlab chiqarishga o`rnatila boshladi. Harbiy korxonalar bitirildi va 
bundan keyin uning imkoniyatlarini yo`q qilish uchun davlat konstitutsiyasida qattiq 

---

235
chegaralanish belgilanib, umuman mamlakat mudofaaa xarajatlari milliy mahsulotga 
nisbatan 1 foiz bilan belgilanadi. 
Byudjet islohatlari amalga oshirilib, pul muomalasi mustahkamlashtirildi va 
valyuta kursi qat’iylashtirildi. Solig` siyosati o`zgartirilib, iqtisodiy normal 
rivojlanish darajasiga qaratildi va shunga mos shalklari qo`llanila boshladi. 
Natijada harbiy sanoat asoslari bo`lgan yirik konsernlar bitirilib, ularning 
aksiyalari sotilib, juda katta konsernlar, ya’ni oilaviy xolding (“dzayba
ц
u”) 
kompaniyalar bitirildi, monopol xolatdan chiqarildi, tinch mazmunli iqtisodiy 
taraqqiyotga yo`l ochildi. 
Bu islohatlar sobiq agressorning qurolsizlantirishga va demokratik iqtisodiy 
taraqqiyotga yo`l ochib berdi. Normal iqtisodiy taraqqiyot sharoitlari yaratilib, 
militarizatsiya o`rniga ishonchli muxit tug`ildi. Tashqi iqtisodiy strategiya o`zgarib, 
eksport va import rag`batlantirila boshlandi. Davlat bilan biznes o`rtasida 
kooperatsiya paydo bo`ldi.
Agrar islohatlar natijasida yirik yer egaligi bitirilib, ommaviy ravishda 
yerlarni sotish amalga oshirildi. Natijada mustaqil fermer xo`jaliklari yuzaga keld. Bu 
esa qishloq xo`jaligida normal rivojlanish asoslarini paydo qildi.
Okkupatsiya hokimiyati davlat korxonalari tizimini ham o`zgartirdi va 
xususiy korxonalar moliyasini sog`lomlashtirish tadbirlarini qo`lladi. Moliyaviy 
islohatlar esa korxonalarga jamg`arishning ichki manbaalirini tug`dirish imkonini 
berdi. 
Amalga oshirilgan islohatlarning tadbirlari yuqori malakali ish kuchining 
mavjudligi, iqtisodiyotda ilmiy-texnik progressning keng qo`llanishning boshlanishi 
kabilar Yaponiya demokratik kapitalizm modelini shakllantirib iqtisodiy “mo`jiza” 
asosini yaratib berdi. 
Iqtisodiy o`sishning tezlashuvi rivojlangan mamlakatlarga texnik jixatdan 
yetib olish va texnologik o`zgarishlar davriga to`g`ri keladi. Chunki Yaponiya o`tgan 
asr 50 – yillarida xomashyo va yoqilg`i resurslarini ommaviy qayta ishlash 
texnologiyasini o`zlashtira boshlagan edi. Bu vaqtga kelib qora metullurgiya, ko`mir 
konlari, elektrostansiyalar rekonstruksiya qilinib, savdo floti qayta qurilgan edi. 60 – 

---

236
yillarga kelib harbiy korxonalarni konversiyalash asosida va yangi qurilish hisobiga 
maishiy tovarlar, radioapparaturalar, avtomobil sanoati tarmoqlari yaratiladi. Shu 
bilan birga neft-ximiya, sintetik va smola tolasi, elektronika tarmoqlarining urushdan 
keyingi avlodlari yuzaga keladi. Raqobatbardoshligi bo`lmagan ko`mir shaxtalari 
yopiladi va arzon import nefti energetik xo`jalikning yoqilg`i asosini tashkil etadi. 
Tarmoqlar tuzumining qayta qurilishda yangi texnika asosida ishlov berish 
sanoati tarmoqlarini yaratish asosiy yo`nalish hisoblangan. Buning asosiy sabablari 
arzon va yaxshi o`rgatilgan serob ish kuchi mavjudligi, xomashyo va energetika 
bo`yicha o`z manbaining yo`qligi, yangi texnologiyaga yo`l ochiqligi, ichki 
jamg`armalar manbai mavjudligi, kapital xarajatlarni moliyalash mexanizmlarining 
ta’minlanganligi kabi omillardan iboratdir. 
Bu vaqtlarda Yaponiya ichki qarzlarga muxtoj emas edi. Tashqi qarzlari ham 
asosan yo`q edi. Yirik tashqi qarzlardan foydalanilmagan. Pul tizimining 
mustahkamligi bunda ancha qo`l kelgan. Korxonalarning moliyalashuvi assoan 
banklar tomonidan bajarilgan. 
Urushdan keyingi bolalar tug`ilishining yuqori darajada bo`lishi 1955-1970 
yillar ichida mamlakat aholisining 90 mln.dan 104 mln. gacha yetkazdi. 
Industrlashtirish qishloqlardan ish kuchi oqimini kuchaytirdi. Noqishloq xo`jaligidagi 
bandlik 17 mln.dan 36 mln.gacha ko`tarildi, ya’ni 2 barobardan ortiqroq ko`paydi.
Bu jarayonlar yollanma ishlovchilarning daromadini juda tez o`sishi bilan 
davom etdi. Mayda ishlab chiqarish juda tezlik bilan ko`paydi va mayda korxonalar 
soni 1,5 barobar oshdi. Tez o`sish davri Yaponiyada hozirgi o`rta sinfni shakllantirdi. 
Makroiqtisodiy darajada aholi talabidagi o`zgarishlarni aloxida ko`rsatish mumkin. 
Chunki bu iqtisodiy o`sishning asosini tashkil etgan, ya’ni shu vaqtlarga kelib yalpi 
mahsulot o`sishining 60 foizi shaxsiy iste’molga to`g`ri kelgan va 30 foizginasi 
iqtisodiy o`sishga sarf etilgan. Shundan 18-20 foiz ishlab chiqarish qurilishi va 
jixozlarning investi
ц
yaisini tashkil etgan.
Yaponiya yangi texnika asosida raqobatbardosh eksport tarmoqlarini 
qurguncha o`sishning eng muhim cheklovchisi chet hisoblash xolati bo`lib kelgan. 

---

237
Bu davr uchun dalvatning sanoat siyosati tavsifli bo`lib, bunda resurslarni 
tarmoqlar o`rtasida taqsimlash, muayyan sanoat tuzumini tashkil etishda davlatning 
faol aralashuvi mavjud bo`lgan. Zaruriy import to`lovlaridagi moliya kvotalari 
muhim uskuna hisoblangan. Shu bilan birga chet investitsiyalaridan foydalanish faqat 
individual tarzda qo`llanilib, amalda kartochka taqsimoti hukm surgan. Bu bilan ichki 
bozorda chet raqobati minimumlashtirilgan. Demak, o`z vaqtida sanoat siyosatining 
asosini proteksionizm tashkil etgan. 
O`tgan asr 70 – yillaridagi ikki marta yuz bergan jahon neft inqirozi 
Yaponiyada chuqur inflyatsiyani yuzaga keltirib, iqtisodiy o`sishni keskin 
pasaytiradi. Qayd qilganimizdek, import nefti yaponiya energetikasining asosini 
tashkil etar edi. Shu bilan birga 70 – yillarga kelib io` kuchining yangi resurslari 
tugab, ekstensiv o`sish rezervi tamomlangan edi. Sanoat mahsuloti tovar 
nomenklaturasining yangilanishi resursi ham tugagan edi. Bu kapital qurilishning 
qimmatlashuvi, ish haqining ko`tarilishi, yangi ish joylarining jixozlarinishi 
qimmatlashtirgan edi. Natijada iqtisodiy resurslarni tejash va kapital xajmli 
o`sishning pasayishiga olib keladi. O`sish darajasi ikki barobar pasayishiga 
qaramasdan jamg`arish normasi yuqoriligicha qolib, YAIMning 30 foizini tashkil 
etgan. 
Bu Yaponiya iqtisodiyotini borgan sari ilmiy sig`imli tarmoqlarga e’tibor 
berishni kuchaytiradi. Bunda elektron mashinasozlik, zamonaviy aloqa vositalarini 
ishlab chiqarish tarmoqlari yetakchilik qiladi. Erkin taraqqiyot kuchayishi bilan 
davlatni iqtisodiyotni shatakka olishi qisqarib, uning sanoat siyosati o`z kuchini 
yo`qotib boradi. Raqobatbardoshlikni yo`qotib borayotgan ichki ishlab chiqarish 
mahsulotlari o`rnini import egallay boradi. 
Bu Yaponiya iqtisodiyotining borgan sari jahon xo`jaligiga qo`shilishini 
tezlashtirdi. Lekin tashqi iqtisodiy aloqalar erkinlashuvining uzoqqa cho`zilishi ichki 
bozordagi kuchli raqobat sharoitida halqaro bozor raqobatiga chuqur tayyorgarlik 
ko`rish imkonini tug`diradi.
Lekin dunyoda bunga boshqacha baho berish mavjud bo`lib, Yaponiya 
iqtisodiyotini berk iqtisodiyot deb tushunish mavjud edi. Amalda esa ichki 

---

238
iqtisodiyotni himoyalash va proteksionizm siyosati qo`llangan edi. Bunday chegaralar 
olib tashlanib halqaro raqobatga to`la qo`shilish yuz berdi. 80 – yillarning o`rtalariga 
kelib AQSH va G`arbiy yevropa mamlakatlari bilan bo`lgan savdoda katta ijobiy 
savdoning yuzaga kelishi o`tkir kelishmovchiliklarga va Yaponiya uchun davlatlararo 
iqtisodiy munosabatlarda muhim masalaga aylanishiga olib keladi. 1986 – yili 
Yaponiya hukumati ijobiy saldoni iqtisodiyotning kuchli eksport tuzumining natijasi, 
deb tushuntiradi va bunga tuzumiy disproportsiya mavjudligi sabab, deb aytiladi. 
Importga imtiyozlar qo`llanila boshlab, chetga kapital chiqarish ko`chayadi va 
Yaponiyaning chet mamlakatlardagi aktivi ikki barobar ko`payadi. Bu asosan ish 
joylarini ko`payishi hisobiga bo`ladi. Natijada eksport tovar hisobiga emas, balki ish 
kuchi o`rinlari hisobiga yuz beradi. 
Yaponiyaning tashqi savdodagi o`rni katta. Jahon savdosida Yaponiyaning 
hissasi 7,3 foiz (1997 yil)ni tashkil etadi. Dunyoning oltin rezervlarining esa 12,8 
foiziga to`g`ri keladi. Mamlakatlarning jahon savdosiga tortish darajasi 
iqtisodiyotdagi eksport va import kvotasi bilan belgilanadi. Yaponiyaning YAIMdagi 
eksport kvotasi 10,5 foizga teng, ichki provordgi iste’moldagi import hissasi 10 foizni 
tashkil etadi. Bu G`arbiy yevropa mamlakatlari ko`rsatkichlaridan ikki barobar past 
va AQSHga yaqin. 
Yaponiyaning tashqi savdo aylanishi eksporti 46,1 foiz rivojlangan 
mamlakatlarga, shundan 27,8 foiz – AQSHga to`g`ri kelsa, rivojlangan 
mamlakatlarga – 44,8 foizga to`g`ri keladi. Importning 45,7 foizi rivojlangan 
mamlakatlarga, shundan 22,3 foizi – AQSHga, rivojlangan mamlakatlarga – 39,1 foiz 
to`g`ri keladi. 
Yaponiya eksportida 59,8 foiz ishlab chiqarish jixozlariga, uzoq muddatli 
iste’mol buyumlariga esa – 17,7 foiz to`g`ri keladi. Importda esa 43,3 foiz xomashyo, 
yonilg`i, yarimfabrikatlarga to`g`ri keladi, ishlab chiqarish jixozlari esa – 24,0 foizni 
tashkil etadi. 
Tashqi savdodagi eng yirik sherik AQSHdir. Ilgari neft ishlab chiqaruvchi 
mamlakatlar asos bo`lib, ularning hissasi 19,6 foiz (1980 yil)dan 6,4 foiz (1996 yil)ga 

---

239
tushib qoldi. Osiyodagi Janubiy Koreya, Tayvan, Malayziya, Tailandlarning ham 
hissasi ortib bormoqda. 
Tashqi investitsiyada birinchi o`rinda AQSH turadi va bundagi hissa 40 
foizdan oshadi, 18 foizga yaqini Osiyo mamlakatlariga to`g`ri keladi. Umuman 
Yaponiyaning tashqi investitsiyasi keyingi 6 yil ichida ikki martaga oshgan. 
Yaponiyaning 
tashqi 
iqtisodiy 
aloqalarida 
o`tuvchi 
iqtisodiyotli 
mamlakatlarning o`rni ham ortib bormoqda. Buning ichida O`zbekistonning hissasi 
ham sezilarli darajadadir.
Yaponiya hozirgi vaqtda G`arbiy yevropa Ittifoqi va AQSHdan keyingi 
dunyoda uchinchi qudratli iqtisodiyot mamlakati hisoblanadi.