Respublikasi oliy

Treskasimonlar (Gadiformes) turkumining ko'p turlari dengizlarda, ayniqsa, daryolaming dengizga quyiladigan joylarida (navaga, sayka, qutb treskasi) tarqalgan, suv tubida hayot kechiradi. Boltiq, Barens, Oq dengizda va Uzoq Sharqda Shimoliy dengizda treska (Gadus morhua) yashaydi. Treska juda serpusht bo'lib, 2,5 — 10 mln gacha tuxum qo'yadi. Treskasimonlar turkumi vakillarining hamma suzgich qanotlari yumshoq va bo'g'imlarga bo'lingan shu'lalari bo'lishi, qorin suzgich qanotlari ko'krak suzgich qanotlaridan oldinda joylashganligi bilan xarakterlanadi. Shimoliy dengizlarda tral yordamida ovlanadigan baliqlardan piksha, sayda, sayka; Shimoliy va Uzoq Sharq dengizlaridan ovlanadigan navaga ham katta ahamiyatga ega. Treska faqat go'shti uchun emas, balki baliq moyi deb ataladigan, ya'ni vitaminga boy bo'lgan jigar moyi uchun ham ovlanadi.
Kambalasimonlar (Pleuronectiformes) turkumi vakillarining tanasi yon tomondan kuchli yassilashan, ko'zlari boshining bir yonida joylashgan. Suzgich pufagi bo'lmaydi. U suv tubida hayot kechiradi, yon tomoni bilan suzadi. Qorin tomoni oq, orqa tomoni qoramtir bo'ladi. Kambalaning tuxumdan chiqqan lichinkalari dastlab suv yuzasida suzib yuradi, keyinchalik suv tubida yashashga o'tishi bilan tanasi yon tomondan yassilashib, ko'zlari boshining bir yoniga ko'chadi. Kambalalaming bir necha o'n turi ma'lum. Orol va Kaspiy dengizlaridan tashqari hamma dengizlarda uchraydi. Ular juda serpusht bo'lib, sohil yaqiniga bir necha mingtagacha tuxum qo'yadi. Suv tubidagi har xil umurtqasizlar bilan oziqlanadi. Kambalalar tral yordamida ovlanadi.
Ikki xil nafas oluvchilar (Dipnoi) ning kenja sinfi. Ikki xil nafas oluvchilar bir qancha sodda tuzilish belgilariga ega bo'lishi bilan boshqa suyakli baliqlardan farq qiladi. Xususan, skeletining xordadan iboratligi, umurtqalari tanasining deyarli rivojlanmaganligi, arterial konusi va ichagida spiral klapanining bo'lishi ulami tog'ayli baliqlarga yanada yaqinlashtiradi. Shu bilan birga, juft suzgichlari skeleti, jabralar qopqog'i, miya qutisi skeletlarining suyakdan iboratligi, suzgich pufagi borligi ular suyakli baliqlarga yaqinligini ko'rsatadi.


108


www.ziyouz.com kutubxonasi

Ikki xil nafas oluvchilar skeletining ko'p qismi tog'aydan iborat, lekin xorda ham umr bo’yi saqlanib qoladi. Umurtqalarning faqat ustki va ostki yoylari rivojiangan. Miya qutisi asosan tog'aydan iborat, faqat ayrim joylarda suyak saqlanib qoladi.

Shuning bilan birga ikki xil nafas oluvchilarda tanglay — kvadrat tog'ayi miya qutisiga bemalol qo'shilib ketgan. Jabradan tashqari o'pka ham nafas olishda qatnashadi. Buning uchun ichakning ostida joylashgan bitta yoki ikkita pufakcha xizmat qiladi.
Ikki xil nafas oluvchilaming ancha murakkab tuzilishi belgilaridan yana bin oldingi miyaning kuchli rivojlanganligidir. Miya qopqog'i tog'ayli baliqlamiki singari epiteliy (ten) suyakdan emas, balki xondral suyaklardan hosil bo'lgan nerv hujayralariga ega. Jinsiy sistemasi, bir tomondan tog'ayli baliqlamikiga, ikkinchi tomondan amfibiyalamikiga o'xshab ketadi. Chunonchi, tana bo'shlig'iga ochiladigan Myuller nayi tuxum yo'li funksiyasini o'taydi. Erkagida maxsus urug' yo'li bo'lmaydi, urug¹ yo'li funksiyasini mezonefrik buyrakning oldingi qismidan o'tuvchi Volf kanali bajaradi.
Ikki xil nafas oluvchilar paleozoyning devon davrida paydo bo'lib, paleozoy oxiri va mezozoy boshida keng tarqalgan. Hozirgi davrda ikkita turkum vakillari uchraydi.

1. 
   Bir o'pkalilar (Monopneumones) turkumi vakili neoseratod Sharqiy Avstraliyaning Kvinslend daryosida uchraydi. Uzunligi 175 sm, o'pka xaltasi toq, jabralari yaxshi rivojiangan. O'pka va jabralar bilan nafas ola di. Neoseratod o'simlik qalin o'sgan, yozda suv kamayib, kislorod kam bo'lgan havzalarda ham yashay oladi. Bunday hollarda baliq suv yuzasiga ko'tarilib, o'pkasi bilan nafas oladi. Kuzda suvning ko'payishi bilan jabralar orqali nafas oladi. Ko'p vaqtini suv tubida o'tkazadi, qisqichbaqasimonlar, chuvalchanglar va molluskalar bilan oziqlanadi. Sentabr — oktabr oylarida o'simliklar orasiga tuxum qo'yadi.
   
2. 
   Qo'sh o'pkalilar (Dipneumones) turkumiga tropik Afrikada tarqalgan protopterus va Amazonka vodiysida yashaydigan lepidosiren kiradi. Lepidosiren tanasining uzunligi 125 sm gacha, protopterusniki 140 sm gacha keladi. Qo'sh o'pkalilarning jabrasi reduksiyaga uchraganligi tufayli o'pka orqali nafas olish ustun turadi, jabra nafas olishda deyarli ishtirok etmaydi. Juft suzgichlari rivojlanmagan, chilvir shaklda bo'ladi. Bu baliqlar daryolarda va suvi yozda vaqtincha qurib qoladigan botqoqliklarda yashaydi. Protopterus havzalar qurib qolganida balchiqqa ko'milib, kapsulaga o'raladi va shu vaziyatda 3 — 4 yil uxlashi
   

109


www.ziyouz.com kutubxonasi




mumkin. Lepidosiren kapsula hosil qilmaydi, uning yozgi uyqusi 5 oygacha davom etishi mumkin. Uxlayotgan baliqning og'iz bo'shlig'i yoki burun teshigi orqali havo o'pkaga o'tadi. Qo'sh o'pkalilar suv tubidagi bar xil hayvonlarva qisman o'simliklar bilan oziqlanadi. Ular suv tubidagi chuqurchalarga yoki iniga tuxum qo'yadi.
Ikki xil nafas oluvchilar oziq — ovqat sifatida ahamiyatga ega emas. Ulaming hayotini o'rganish orqali suvda ham quruqlikda yashovchilaming kelib chiqishini tushuntirib berish mumkin. Lekin ikki xil nafas oluvchilar suvda ham, quruqlikda ham yashovchilaming bevosita ajdodi bo'lolmaydi.