Respublikasi oliy

35 - rasm. Sudralib yuruvchilarning ayrim turlari: 1 — cho’l gekkoni, 2 — cho’l agamasi, 3 — qizil quloq, 4 — plashli kaltakesak, 5 — tez kaltakesak, 6 — ildam kaltakesak, 7— echkiemar, 8 —sariqilon.


1. Xartumboshlilar (Rhynchocephalia) turkumi o'z ichiga eng qadimgi sudralib yuruvchilarning shu kunga qadar yashab kelgan yagona turi gatteriyani oladi. Gatteriya katta kaltakesakka o'xshaydi va bo'yi 75 sm gacha yetadi. Gavdasining ustida uchburchak shaklidagi shox plastinkalari qator bo'lib joylashgan. Umurtqalarining orasida xorda saqlanadi. Tepa ko'zi yaxshi rivojlangan. Nog'ora bo'shlig'i va nog'ora pardasi yo'q. Kopulyativ organi bo'lmaydi, bu esa sudralib yuruvchilar ichida yagona hol hisoblanadi. Gatteriya yer yuzida faqat Yangi Zelandiya va unga yaqin orollarda tarqalgan. Kam harakatchan, asosan kechasi hayot kechiradi. Albatros va boshqa ko'plab okean qushlari bilan birga yer kovaklarida yashaydi. Hasharot va chuvalchanglar bilan oziqlanadi. 8— 12 ta tuxumi 12 oy davomida rivojlanadi. Bolalari 20 yilda jinsiy yetiladi.


131


www.ziyouz.com kutubxonasi

2. 
   Tangachalilar (Squamata) turkumiga hozirgi sudralib yuruvchilaming eng ko'p turlari kiradi. Bulaming gavdasi har xil tangacha bilan qoplangan. Kvadrat suyagi miya qutisi skeleti bilan harakatchan qo'shiladi. Tuxumlarida oqsil bo'lmaydi va ular pergamentsimon parda bilan qoplangan. Tangachalilar turkumi o'z navbatida uchta kenja turkumga bo'linadi (34 —rasm).
   

1. 
   Kaltakesaklar (Lacertilia) kenja turkumi vakillarining tashqi ko'rinishi xilma —xil. Ko'pchiligining oyoqlari bo'lsa —da, oyoqsizlari ham uchrab turadi. Lekin oyoqsiz kaltakesaklarda ilonlardagiga qarshi o'laroq, to'sh suyagi, oyoq kamari, harakatchan ko'z qovoqlari va nog'ora pardasi bo'ladi. Kaltakesaklarning 2500 — 3000 dan ortiq turi bor. Kaltakesaklaming ko'pchiligi MDH ning janubiy hududlarida yashasa, tiriktug'ar kaltakesak bilan tez kaltakesak o'rta va shimoliy mintaqalarda tarqalgan. Markaziy Osiyo cho'llarida har xil to'garakboshlar, kechasi faol hayot kechiradigan gekkonlar, kulrang echkiemar, agama va boshqalar yashaydi. Kaltakesaklarga yana uchar ajdarlar, iguanalar, urchuqsimonlar, zahartishlilar, ssinklar oilalari vakillari ham kiradi.
   
2. 
   Ilonlar (Ophidia) kenja turkumi vakillarining gavdasi uzun silindr shaklida bo'lib, deyarli qismlarga bo'linmagan. Oyoqlari yo'q. Qovoqlari o'zaro qo'shilib ketib yupqa parda hosil qiladi. Nog'ora pardasi yo'q. O'pkasi toq, buyraklari tasmasimon cho'ziq. Jag¹ apparatining suyaklari (tanglay, qanotsimonva tangachasimon) o'zaro harakatchan qo'shilgan. Shu sababli ilonlar o'z o'ljalarini butunlay yutadi. Bo'g'ma ilonlar o'ljasini gavdasibilan o'rab olib, bo'g'adi. Zaharli ilonlar esa o'ljasini zaharí bilan o'ldiradi.
   

Zaharli ilonlarning ustki ikkita tishi kattaligi bilan boshqa tishlaridan farq qilib turadi va yuqori jag' suyaklariga o'mashgan bo'ladi. Zahar tishlar jag' ochilganda ustki jag'ga vertikal, yopilganda esa ular uchi orqa tomonga qaratiladi. Qora ilonlarning zahar tishlari ichida kanal bo'lsa, ko'zoynakli ilonlar zahar tishlarining pastki yuzasida nov bo'ladi. Zahar shu nov va kanallardan ilon chaqqanda oqib chiqadi. Zahar maxsus ustki jag' bezlari tomonidan ishlab chiqiladi.
Ko'zoynakli (kapcha ilon), qora, chinqiroq ilonlar inson uchun juda xavfli hisoblanadi. Bu ilonlar respublikamizning cho'l va tog'll mintaqalarida tarqalgan. MDH da yana chipor ilonlar va suv ilonlari keng tarqalgan. Sobiq ittifoqning "Qizil kitobi"ga 19 tur kaltakesak va 16 tur ilonlar kiritilgan. Bularga Qrirn gekkoni, turkman gekkoni, Xantov to'garak boshi, bo'z echkiemar, turk kaltakesagi, Kavkaz orti chipor iloni, O'rta Osiyo ko'zoynakli iloni, Kichik Osiyo qora iloni va boshqalar kiradi.


132


www.ziyouz.com kutubxonasi

3.