Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Ҳосилавий молиявий воситалар биржа бозори ва биржадан

ташқари бозори
Юқорида айтиб ўтилганидек, ҳосилавий молиявий воситалар билан савдо биржа бозорида ҳам, биржадан ташқари бозорда ҳам амалга оширилади. Биржалар савдода иштирок этиш қоидалари, савдо қилинадиган воситаларга талаблар, савдони амалга ошириш ва низоларни тартибга солиш қоидаларини белгилайди.
«Over-the-Counter» (сўзма-сўз айтганда – «пештахта орқали») атамаси ҳозиргача биржадан ташқари бозорни белгилаш учун фойдаланилади ва қимматли қоғозлар олди-сотди пайтида ҳақиқатда банкдаги баланд стол орқали узатилган пайтларни ёдга солиб юборади. Ҳозирги пайтда бу тушунча муайян савдо майдончаси бўлмаган, савдо қоидалари биржа қоидаларидан кўра юмшоқроқ бўлган бозорларга нисбатан фойдаланилади. Уларда битимлар телефон ёки компьютер тармоғи орқали тузилади.

6. Ҳосилавий молиявий воситалар бозори қатнашчилари ва уларнинг мақсадлари

Ҳосилавий молиявий воситалар ўз рискини пасайтириш истагида бўлган исталган бозор қатнашчилари томонидан фойдаланилиши мумкин. Аввал


²² Финансовые рынки: электронный учебник [для студентов высших учебных заведений, обучающихся по направлению «Экономика» (уровень подготовки–бакалавр)] / подред.С.В.Брюховецкой, Б.Б. Рубцова. − М.: Финансовый университет / кафедра «Финансовые рынки и финансовый инжиниринг», 2013.
бошдан деривативлар асосан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар томонидан нарх рискини айнан бу рискни қабул қилишга тайёр бўлган контрагентга ўтказиш воситаси сифатида қўлланиб келган. Ҳозирги пайтда кўп сонли ҳосилавий молиявий воситалар хилма-хиллиги улардан бозор риски, фоиз риски, валюта риски, кредит риски ва бошқа риск турларидан ҳимоя қилиш (хеджирлаш) мақсадида фаол фойдаланишга имкон беради.
Хеджернинг контрагенти бошқа хеджер бўлиши мумкин: масалан, нефть маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи ўзини нефть нархининг пасайишидан, автомобилга ёқилғи қуйиш тармоқлари эгаси нархнинг ўсишидан ўзини ҳимоя қилиши мумкин. Бу ҳолатда томонлар, масалан, ишлаб чиқарувчи сотувчи сифатида, автомобилга ёқилғи қуйиш тармоқлари эгаси эса харидор сифатида иштирок этадиган форвард шартномаси тузиши мумкин.
Деривативлар билан битимлар қатнашчилари орасида нархлар қулай ўзгаришида чекланмаган миқдорда фойда олиш умидида рискни ўз зиммасига оладиган спекулянтлар бўлиши мумкин.
Ҳосила воситалар бозори қатнашчиларининг хеджерлар ва спекулянтлар ўртасидаги оралиқ позиция эгаллаган яна бир тоифаси – арбитражерлар мавжуд. Худди спекулянтнинг каби, арбитражернинг ҳам асосий мақсади фойда олиш ҳисобланади. Бироқ, хеджер каби арбитражер ҳам нотўғри баҳоланган активлар топиш мақсадида ҳамда нақд ва спот-бозорларда нархлар ўртасидаги фарқда ўйнаган ҳолда бозорни тадқиқ этиб, ўз рискларини чеклашга интилади.
Шубҳасизки, муддатли бозор қатнашчиларини бу уч тоифага ажратиш шартли ҳисобланади: спекулянт, худди хеджер каби, операцияларни амалга оширишда ўз рискларини баҳолайди, хеджер эса муваффақиятли амалга оширилган операциялар натижасида қўшимча даромад олиши мумкин бўлади. Шу сабабли бозорда қанча битим хеджирлаш мақсадида, қанча битим эса – спекуляция ёки арбитраж мақсадида тузилишини аниқ баҳолашнинг амалда имкони йўқ.

7.