Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Ҳосилавий молиявий воситаларнинг хусусиятлари

Ҳосилавий молиявий воситалар бозори бир турда эмас, ҳосилавий воситаларнинг ҳар хил турлари ўзига хос хусусиятларга эга. Бироқ барча турдаги ҳосилавий воситалар учун уларнинг асосий хусусиятлари умумий ҳисобланади: муддатлилик, ҳосилалилик ва молиявий дастак самарасидан фойдаланиш қобилияти.
Муддатлилик хусусияти битимни ижро этиш вақтининг битим тузилган вақтдан фарқ қилишида намоён бўлади. Масалан, агар 15 январда трейдер А компанияси акцияларига мартдаги фьючерс шартномасини 20 000 сўм нархга харид қиладиган бўлса, бу шуни англатадики, 15 январда тузилган битим икки ойдан сўнг – март ойида, битим шартлари бўйича келишилган сумма – 20 000 сўм тўланиши лозим бўлганда ижро этилади, сотувчи эса шартнома шартлари бўйича А компания акцияларини етказиб беради.
Ҳосилалилик хусусияти шундан иборатки, битим якунлари бўйича олинадиган молиявий натижа миқдори базавий активнинг (ёки агар гап моддий буюм ҳолатида бўлмаган актив, масалан, фоиз ставкаси, валюта курси ёки ёғин-сочин миқдори ҳақида борадиган бўлса, базавий кўрсаткич миқдорининг) ўзгаришига боғлиқ бўлади. Муддатли битимдан даромад шартномани ижро этиш нархи ва базавий активнинг спот-бозорда ижро маҳалидаги жорий нархи ўртасида тафовут юзага келиши натижасида ҳосил бўлади. Масалан, агар томонлар 1 февралда 1 унцияси учун 25 доллар нархда 1000 унция кумуш харид қилиш ҳақида уч ойлик форвард шартнома имзолаган, 30 апрелга келиб эса кумуш нархи 22 долларгача тушиб кетган бўлса, сотувчи шартнома шартлари бўйича кумушни сотади ва харидордан 25 000 доллар олади. У кумушни шу заҳотиёқ спот-бозорда шу нархда сотиши ва бу операциядан 3000 долларга тенг бўлган даромад олиши мумкин (1000 унция х (25 доллар – 22 доллар) = 3000 доллар).
Молиявий дастак самараси шунда намоён бўладики, ҳосилавий молиявий воситалар базавий бозор активлари билан таққослаганда кичикроқ инвестициялар билан кўпроқ фойда олишга имкон беради. Масалан, агар инвестор бугунги кунда спот-бозорда 500 сўмдан сотилаётган Х компания акцияларининг уч ой давомида ўсишига ишончи комил бўлса, у мазкур акциялардан 100 тасини бугун сотиб олиши ва нарх ўсишини кутиши мумкин. Фараз қилайлик, уч ойдан сўнг нарх 550 сўмгача ўсади. Инвестор оладиган фойда 100 х (550 – 500) = 5000 сўм, йиллик фоиздаги даромадлилик эса

бўлади. Агарда инвестор бунинг ўрнига ижро этиш нархи 500 сўм бўлган опцион сотиб олиб, бунинг учун мукофот тўлаганда (фараз қилайлик, опцион мукофоти – 3000 сўм), акцияларни харид қилиш харажатлари (3000 сўмга қарши 50000 сўм) билан таққослаб бўлмайдиган харажатларда инвестор оладиган фойда 100 х (550 – 500) – 3000

= 2000 сўм, операциянинг йиллик фоиздаги даромадлилиги эса
бўлган бўларди.

3.