Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Форвард шартномаси тушунчаси

Форвард шартномаси – биржадан ташқарида тузиладиган муддатли шартнома, унга кўра томонлардан бири (шартнома сотувчи) белгиланган миқдордаги базис активни келажакда белгиланган вақтда шартнома имзоланган вақтдаги келишилган нарх бўйича сотиш мажбуриятини ўз зиммасига оладиган муддатли шартнома.
Форвард шартномаси қаттиқ битим ҳисобланади, яъни сотувчи томонидан ҳам, харидор томонидан ҳам бажарилиши шарт. Жаҳон амалиётида форвард шартномалар фақат биржадан ташқарида тузилиши сабабли, бундай шартномалар шартлари стандартлаштирилган ҳисобланмайди ва битим

томонлари ўртасида келишиб олиниши зарур бўлади. Бунда, қоидага кўра, форвард шартномалар базис активни (товарлар, валюта, қимматли қоғозлар ва ҳ.к.) ҳақиқатда етказиб бериш мақсадида тузилади.

Базавий (базис) актив – қиймат (ёки бошқа) баҳосига эга бўлган ва муддатли шартнома бўйича молиявий натижани ҳисоб-китоб қилиш учун асос ёки етказиб бериш предмети ҳисобланган актив.
Форвард бозорида умумэътироф этилган атамалар мавжуд. Бозор қатнашчиси форвард шартнома тузганда у, форвард шартнома бўйича позиция очяпти деб айтилади. У, базис активни харид қилиш ёки сотиш истагида эканлигига қараб, унинг позицияси узун ёки қисқа бўлиши мумкин.
Таъкидлаш жоизки, форвард шартномаси тузилган маҳалда томонлар ҳеч қандай пул ҳисоб-китобларини амалга оширмайди, барча тўловлар фақат шартнома бажарилганда рўй беради. Шундай қилиб, «шартномани харид қилиш» ва «шартномани сотиш» атамалари базис активни келажакда харид қилиш ёки сотиш мажбуриятини ўз зиммасига қабул қилишнигина англатади. Дастлабки форвард шартномалари XVII асрда пайдо бўлган ва узоқ вақт биржа спекуляциялари (чайқовчилик, олибсотарлик) объекти бўлиб келган.
Ҳозирги пайтда форвард шартномаларининг аксарияти хеджирлаш мақсадларида тузилади.
Шундай қилиб, форвард шартномалари билан хеджирлаш ишлаб чиқарувчига нарх билан боғлиқ рискларни тўлиқ истисно қилиш учун имконият яратади, лекин қулай нарх конъюнктурасидан фойдаланиш имконини бермайди. Бу муаммо қисман хеджирлаш – камроқ миқдорда базис активга форвард шартномалар тузилган ҳолатда бартараф қилиниши мумкин.
Агар форвард шартномаси муддати бир йилдан ортиқ бўлса, форвард нархини ҳисоблаб чиқиш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади:

бу ерда, F – базис активнинг форвард нархи;
S – базис активнинг спот-нархи;
r – рисксиз фоиз ставкаси;
t – форвард шартномаси муддати (кунда).


Ишлаб чиқарувчи назарий форвард нархи формуласидан фойдаланиб, форвард шартнома бўйича базис актив етказиб бериш оптимал нархини аниқлаши мумкин:
F = S (1 + r)^Т,
бу ерда, T – форвард битими муддати (йилларда).
Агар форвард нархини ҳисоб-китоб қилиш учун фоизлар ҳисоблаш узлуксиз тизимидан фойдаланиладиган бўлса, бу ҳолда формула қуйидаги кўринишга эга бўлади:
F = Se^rT.
Келтирилган форвард нархини ҳисоб-китоб қилиш формулалари арбитражсиз ёндашувга асосланган. Бироқ амалдаги форвард нархи назарий нархдан фарқ қилган ҳолларда арбитраж операциясини амалга ошириш ва рисксиз фойда олиш имконияти мавжуд.
Агар бозорда юзага келган амалдаги форвард нархи биз томонимиздан ҳисоблаб чиқилган назарий нархдан фарқ қиладиган бўлса, бу ҳолда арбитраж операциялар амалга ошириш имконияти мавжуд бўлади.
Таъкидлаш жоизки, арбитраж стратегиялари ишлаб чиқишда қуйидаги тахминларга йўл қўйилган:
–депозитлар бўйича ставкалар кредитлар бўйича ставкаларга тенг;
–арбитражер чекланмаган миқдордаги активларни қарз олиш ва қарзга бериш имкониятига эга;
–солиқлар, комиссион тўловлар ва операцияларни амалга ошириш билан боғлиқ бошқа харажатлар йўқ.
Кўриниб турибдики, йўл қўйилган тахминлар бозордаги реал воқеликни акс эттирмайди. Шу сабабли амалдаги форвард нархлар амалиётда назарий нархлардан фарқ қилиши мумкин, бироқ арбитраж операциялар амалга оширишнинг доим ҳам имкони бўлавермайди.

9.