Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Пул нархи – пул назариясидаги асосий тушунча бўлиб, кредит олувчи белгиланган даврга ҳисоблаганда ундан фойдаланиш учун тўлайдиган кредит суммасига фоиз нисбатида кўрсатилган суммани англатади. Соддароқ қилиб айтганда, пул нархи – бу фоиз ставкаси (interest rate). Бошқа барча молиявий ресурслар қиймати шу нархга боғлиқ бўлади. Бироқ фоиз ставкасининг таърифи узил-кесил бир маънога эга эмас. Фоиз ставкаларининг кўплаб турларини айтиб бериш мумкин (қайта маҳсулот ставкаси, ҳисоб ставкаси, рисксиз ставка, бозор ставкаси, номинал ставка, реал ставка, муқобил ставка, турли муддатли кредитлар бўйича ставка, инфляция ставкаси ва ҳ.к.). Мураккаблик муайян битим шартларига энг мос келадиган бозор ставкасини аниқлашдан иборат.
Фоиз ставкасини (даромадлилик ставкасини) аниқлашга бир нечта асосий ёндашув мавжуд. Масалан, номинал ва реал фоиз ставкаси фарқланади. Буларнинг сўнггиси инфляцияни ҳисобга олган ҳолда инвесторнинг даромадини акс эттиради.
Реал даромад инфляциядан қанчалик ўзиб кетишини аниқлаш учун Ирвинг Фишер томонидан таклиф этилган формула кейинчалик унинг номи билан аталган.
Пул бозори қуйидагиларга бўлинади:
–чакана операциялар бозори (пул ўтказмалари, депозитлар, депозит ва жамғарма сертификатлари, пластик карталар, корхоналар ва аҳолига тақдим этиладиган қисқа муддатли кредитлар);
–банклараро кредитлар бозори;
–валюта бозори;
–тижорат қоғозлари бозори (қоидага кўра, 270 кундан ошиқ бўлмаган муддатга чиқариладиган корхоналар векселлари);
–қисқа муддатли (1 йил муддатгача) давлат қимматли қоғозлар бозори.

Капитал бозори

Капитал бозори (capital market) – молия бозорининг «узун пуллар», яъни муомалада бўлиш муддати 1 йилдан ортиқ бўлган активлар муомалада бўлган қисми.
Пул маблағлари ёки бевосита банк ссудалари кўринишида, ёки қимматли қоғозларга алмашиш эвазига тақдим этилиши мумкин. Капитал бозорининг асосий фарқи шундаки, бу бозорда барча воситалар узоқ муддатли характерга эга ва узоқ муддатга инвестиция киритиш учун фойдаланилиши мумкин
бўлади. Шундай экан, келгуси ривожланиш учун маблағларни компания фақат капитал бозоридан жалб қилиши мумкин, пул бозорида эса компаниялар
«тешикларни ямаш» учун «тез пул»га эҳтиёжни қондиради ёки чайқов операцияларини амалга оширади.
Капитал бозори капиталга талаб ва таклифни, шунингдек, капитал мувозанатли «нарх» шаклланишини акс эттиради. Капитал бозорида узоқ муддатли ресурслар муомалада бўлиши сабабли инвестиция портфелига кирадиган активнинг узоқ муддатли даромадлилиги ва бутун портфель даромадлилиги қизиқиш уйғотади. XX аср ўрталарида активларни баҳолаш бозор моделлари ва портфель назарияси пайдо бўлиб (У. Шарп, Д. Линтнер, Я. Моссин), уларнинг ғоялари Г.Марковиц томонидан ривожлантирилди.
Шарп талқинига кўра, капитал (актив) нархи унинг талаб қилинган даромадлилиги, яъни берилган риск даражасида (ёки актив у билан тавсифланадиган риск даражасида) инвесторни қониқтирадиган даромадлилик билан белгиланади.
Масалан, ҳар қандай инвестор шуни яхши тушунадики, агар у маблағларни банкка мавжуд шартларда киритадиган бўлса, у ўз даромадини рисксиз даромад сифатида кўриб чиқиши мумкин бўлади (чунки банк банкротга учраган ҳолатда унинг омонати Омонатларни суғурта қилиш агентлиги орқали қайтарилади). Демак, агентлик томонидан суғурта қилинмаган бошқа барча қўйилмалар омонатдан кўра риски юқорироқ ҳисобланади ва инвестор улардан каттароқ – риск учун тўлов сифатида даромадлилик талаб қилади.
Шундай қилиб, инвестор талаб қилган даромадлилик рисксиз актив даромадлилиги ва турли рисклар (инфляция, бозор ва компания риски) учун устамалар йиғиндиси сифатида аниқланади. Формула қуйидаги кўринишга эга бўлади:
𝑅 = 𝑟_𝑓 + 𝑟_𝑖 + 𝑟_𝑛 + 𝑟_𝑘
бу ерда,
𝑟_𝑓 – рисксиз даромадлилик;
𝑟_𝑖 – инфляция суръати;
𝑟_𝑛 – бозор риски учун устама;
𝑟_𝑘 – компанияга қўйилмалар риски учун устама.