Республикаи ӯзбекистон вазорати таълими олӣ ва миёнаи махсус донишгоҳи давлатии фарғона

Деҳлавий Низомий “Хамса”сига жавоб ёзиб, хамсанавислик анъанасини бошлаб берган. Унинг 1299-1302-йилларда ёзилиб, Алоуддин Хилжийга бағишланган “Хамса”си қуйдаги достонлардан иборат: “Матлаъ ул-анвор” (“Нурларнинг чиқиш жойи”), “Ширин ва Хусрав”, “Мажнун ва Лайли”, “Ойнаи Искандарий”, “Хашт беҳишт” (“Саккиз жаннат”).
Бундан ташқари тарихий мавзуларда ҳам бешта достон ёзган. (Демак, Деҳлавий девонларини ҳам, тарихий асарларини ҳам бештага етказиб қўйган экан. Бу билан ижодида ўзига хос уйғунлик яратмоқчи бўлган, шекилли). Адабиётшуносликнинг назарий масалаларигашланган “Хусрав мўъжизаси”, тарих илмига оид “Тарихи Деҳли”, мусиқа илмига оид “Рисолаи мусиқий” асарлари бор.
Ҳофиз Шерозий. Ҳофиз Шерозий (1320-1388- Шероз) форс-тожик адабиётининг йирик вакили. Исми Муҳаммад, лақаби Шамсиддин. Ҳофиз тахаллусидир. Қуръони Каримни тўлиқ ёдлаб, 14 хил қироат билан айтиши сабабли шу тахаллусни олган. Ҳофиз яшаган даврда Форс ўлкаси нотинч бўлсада, шоир бир умр ўз она шаҳрида яшаб ўтган. Унинг вафотидан 35 йил кейин шогирди Муҳаммад Гуландом лирик меросини жамлаб, 4650 байтдан иборат девон тузган. Ҳофиз Шерозий бирор тариқатга расман кирмаган бўлса ҳам, ўз ғазалларида тасаввуфий маънолар, қуръоний ҳикматлар ва фалсафий хулосаларни шоирона таъби ва истеъдоди билан омухта қилиб, мажоз тариқида айни ҳақиқатни айта олган, “лисонул ғайб” деган шарафли номга сазовор бўлган. Навоий ғазалнависликда Ҳофизни ўзига устоз деб билган. Гёте, Пушкинлар ундан таъсирланиб шеърлар битишган. Гётенинг “Ғабу Шарқ” девонида Ҳофизга мурожаатлар кўп. Уни ўзига устоз деб билагн сатрлари бор.
Абдураҳмон Жомий. Мавлоно Нуриддин Абдураҳмон Жомий (1414-1492) форс-тожик адабиётининг йирик вакили, мутафаккир, ориф. Навоийнинг устози. Хуросонда шайхулислом Низомиддин Аҳмад оиласида туғилган. Жомийнинг аждодлари арабларнинг Шайбон қабиласидан бўлиб, 8-асрда Хуросонга кўчиб келишган. У Самарқанддаги Улуғбек мадрасасида Қозизода Румий қўлида таълим олади. Жомий умри давомида 7 марта сафарга чиққан, ҳаж зиёратига ҳам борган.
Мовароуннаҳрга қилган сафарларида Хожа Аҳрор Валий зиёратига келиб, унинг қўлидан табаррук хирқа кияди. Хожа Аҳрор билан суҳбатларининг самараси ўлароқ, “Туҳфат ул-аҳрор” маснавийсини унга бағишлайди.
Жомий асарларини илмий ҳамда бадиий асарларга ажратиш мумкин. Илмий асарлари астрономия, мантиқ, тасаввуф назарияси, аруз илми, мусиқа ва тафсирга бағишланган.
Бадиий ижодда Жомий ҳам назм, ҳам насрда қалам тебратиб, форс мумтоз адабиётининг беш асрлик даврини ўзида мужасамлаштирган ва якун ясаган адиб сифатида намоён бўлади. Шунинг учун, “Хотимат ут-шуаро” (“Сўнгги мумтоз шоир”) фахрий лақаби билан улуғланади.
Жомий ҳам “Хамса” пайравида достонлар битди. Етти достондан таркиб топган “Хафт авранг” (“Етти тахт”) таркибига кирган “Силсилат ут-заҳаб”, “Саломон ва Абсол”, “Туҳфат ул-аҳрор”, “Сабҳат ул -аброр”, “Юсуф ва Зулайҳо”, “Лайли ва Мажнун”, “Хирадномаи Искандар” достонларининг аввалги икки достони олиб ташланса, қолган бештаси “Хамса” бўлади.
“Хамса” билан бирга, уч достондан иборат лирик асарлар куллиёти, иншо санъатининг юксак намунаси бўлган “Муншаот”, қирқ ҳадис таржимасига бағишланган “Арбаъин” ва “Баҳористон” асарлари шоирга жаҳоний шуҳрат келтирди. “Хафт авранг”нинг Навоий Жомийнинг “Арбаъин” ва “Нафаҳот ул-унс” (“Дўстлик таровати”) асарларини туркий тилга таржима қилган.
Навоий Жомий вафотидан сўнг, унинг хотирасига бағишлаб “Хамсатул мутахаййирин” асарини ёзади. Ушбу асарда келтирилишича, Жомий асарларининг илк ўқувчиси ва мунаққиди Навоий бўлган.
Султон Ҳусайн Бойқаро, Жомий ва Навоий Ҳирот адабий муҳити марказида турганлар ва улар сиймосида адабиёт ва халқ, маънавият ва давлат уйғунлашган эди.