Respublihasi

Po‘latlarni payvandlaxh va ularning klaxxifikatxiyaxi

Kimyoviy tarkibiga ko‘ra po‘lat uglerodli va legirlangan bo‘ladi. Uglerodli po‘lat kam uglerodli (uglerod miqdori 0,25% gacha), o‘rtacha uglerodli (uglerod miqdori 0,25 dan 0,45% gacha) va ko‘p uglerodli (uglerod miqdori 0,45 dan 2,14% gacha) bo‘ladi.
Tarkibida ugleroddan tashqari legirlovchi elementlar (xrom, nikel, volfram, vanadiy va boshq.) bo‘lgan po‘lat legirlangan po‘lat deyiladi. Legirlangan po‘latlar kam legirlangan (ugle- roddan tashqari legirlovchi komponentlar yig‘indisi 2,5% dan kam), o‘rtacha legirlangan (ugleroddan tashqari legirlovchi komponentlar yig‘indisi 2,5 dan 10% gacha), ko‘p legirlangan (ugleroddan tashqari legirlovchi komponentlar yig‘indisi 10% dan ortiq) bo‘ladi.
Mikrostrukturalariga ko‘ra po‘lat perlitli, martensitli, aus- tenitli, ferrit va karbidli sinfga bo‘linadi.
Ishlab chiqarish usuliga ko‘ra po‘latlar quyidagilarga bo‘- linadi:

1. 
   oddiy sifatli (uglerod miqdori 0,45% gacha), qaynay- digan, chala qaynaydigan va qaynamaydigan po‘latlar. Qay- naydigan po‘latni metallni kremniy yordamida ma'lum darajada oksidsizlantirish yo‘li bilan olinadi, bu po‘latda 0,05% gacha kremniy bo‘ladi. Qaynamaydigan po‘latda 0,12% kremniy bo‘lib, u bir jinsli bo‘ladi. Chala qaynaydigan po‘latning tuzilishi qaynaydigan va qaynamaydigan po‘latlar oralig‘ida bo‘lib, unda 0,05—0,12% kremniy bo‘ladi;
   
2. 
   sifatli po‘lat — uglerodli yoki legirlangan, bularda oltingugurt va fosfor miqdori 0,04% dan ortmasligi kerak;
   

d) yuqori sifatli po‘lat — uglerodli yoki legirlangan, bularda oltingugurt va fosfor miqdori, mos ravishda, 0,030 va 0,035% dan oshmasligi kerak. Bunday po‘latlarda metallmas aralashmalar juda kam bo‘ladi va rusum belgisiga A harfi qo‘shib qo‘yiladi.
Vazifasiga ko‘ra, po‘latlar konstruksion (mashinasozlik), asbobsozlik, qurilish va alohida fizik xossali po‘latlarga bo‘linadi.
Payvandlanuvchanligi deganda, po‘latni biron usulda pay- vandlaganda darz ketmasdan, g‘ovaklashmasdan va boshqa
108
nuqsonlarsiz yuqori sifatli payvand birikma hosil qila olishi tushuniladi. Po‘latning payvandlanuvchanligiga po‘lat tarki- bidagi uglerod va legirlangan qo‘shilmalar miqdori katta ta'sir qiladi. Ma'lum kimyoviy tarkibdagi po‘latning payvandla- nuvchanligini aniqlash uchun uglerodning ekvivalent tarkibi (C_ekv) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

^Cekv
_{ C } Mn _ Ni _ Cr Mo V _.
20 15 10

Elementlarning simvollari ularning po‘latdagi foiz hiso- bidagi miqdorini ifodalaydi. Titan va niobiy payvandlanuv- chanlikni yaxshilaydi va qo‘shilmalarni hisoblashda hisobga olinmaydi.
Po‘latni sovitishda uning martensit juda ko‘p (60 — 80 % va bundan ortiq) bo‘lgan strukturadagi qisman toblangan zona- larida sovuqlayin darz ketish hollari ro‘y berishi mumkin. Mar- tensit qanchalik ko‘p bo‘lsa, darz ketish shunchalik osonlashadi. Martensit 25 — 30% dan kam bo‘lganda, odatda, darz hosil bo‘lmaydi. Tarkibida erkin (karbidlar ko‘rinishida bog‘lan- magan) uglerod miqdori 0,3 — 0,35% dan ortiq bo‘lgan po‘lat sovuqlayin ko‘proq darz ketadi. Tarkibida 0,18 — 0,25% uglerod bo‘lgan va nikel bilan legirlangan po‘latlar sovuqlayin darz ketmaydi, chunki martensit hosil bo‘lishi tugallanadigan haro- ratda (550 — 400˚C va 270 — 140˚C da) chok yaqinidagi zona yetarli darajada plastik bo‘ladi.
Payvandlanuvchanlik alomatiga qarab po‘latlarning hamma- sini shartli ravishda 4 guruhga bo‘lish mumkin:

1. 
   Ekvivalent uglerod miqdori (C_ekv) 0,25 dan oshmaydigan yaxshi payvandlanadigan po‘latlar oddiy usulda payvandlanganda darz ketmaydi.
   
2. 
   C_ekv 0,25 — 0,35 atrofida bo‘lgan qoniqarli payvand- lanadigan po‘latlar. Bunday po‘latlar normal ishlab chiqarish sharoitlaridagina, ya'ni atrofdagi harorat 0˚C dan ortiq, sha- mol esmayotgan va boshqa hollarda darz ketmasdan pay- vandlanadi.
   
3. 
   C_ekv 0,35 — 0,45 atrofida bo‘lgan va payvandlanuv- chanligi cheklangan po‘latlarni odatdagi sharoitlarda payvand- laganda ular darz ketishi mumkin. Ularni payvandlash uchun darz ketishiga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rish kerak. Bu
   

109

choralar jumlasiga oldindan yoki ish davomida qizdirish, pay- vandlashdan oldin yoki undan keyin termik ishlash, qirralarini maxsus ishlab tayyorlash, maxsus usul yoki tartibda payvand- lash va boshqalar kiradi.
4. Yomon payvandlanadigan po‘latlarning C_ekv 0,45 dan ortiq bo‘ladi. Bunday po‘latlarni payvandlashda ular darz
ketishi mumkin. Odatda ularni mavjud po‘lat xili uchun ishlab chiqilgan va ishlatiladigan maxsus usullar bilangina payvand- lash mumkin.
Po‘latning payvandlanuvchanligi turli namunalar yorda- mida ham aniqlanadi. Ana shu namunalar yordamida mazkur po‘latni payvandlashda chok hamda chokning qo‘shni zonasida darz-yoriqlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘luvchi mo‘rt struktura hosil bo‘lish-bo‘lmasligi aniqlanadi.