Respublihasi

k.4.4. Ho‘p legirlangan po‘latlarni payvandlaxh texnologiyaxi

Ko‘p legirlangan po‘latlar va qotishmalardan tayyorlan- gan buyumlarning payvand birikmalariga mustahkamlik chegarasiga oid, shuningdek, plastiklikka oid talablardan tash- qari konstruksiyaning vazifasi va payvandlanayotgan metallning xossalariga oid talablar ham qo‘yiladi. Bu talablar quyida- gilardan iborat:

• 
  korroziyabardosh (zanglamas) po‘latlar uchun — kristal- litlararo umumiy suyuqlikda va kuchlanish ostida korroziyaga qarshi turish imkoniyati;
  
• 
  kuyindibardosh po‘latlar va qotishmalar uchun — kuyindi hosil bo‘lishiga va kristallitlararo gaz oqibatida korroziyaga qarshi tura olish imkoniyati;
  
• 
  olovbardosh po‘latlar va qotishmalar uchun — yuqori harorat va yuklama ta'sirida uzoq muddat mustahkamlikni ta'minlash, siljishga qarshi qarshilik ko‘rsata olish, mikrostruk- turaning barqarorligi, mo‘rtlanishga qarshi chidamlilikni ta'- minlash va qirqilib ketishiga, kuyindi hosil bo‘lishiga kam beriluvchan bo‘lishini ta'minlash.
  

Ko‘p legirlangan po‘latlar va qotishmalarni payvandlashdagi asosiy qiyinchiliklar payvand birikmalarining kristallanish yoriqlari hosil bo‘lishiga qarshi tura olishini ta'minlash, korroziyaga chidamliligini va ish haroratlari hamda kuchlanishlar ta'sirida birikmalarning xossalarini saqlashni ta'minlashdir.
Kam uglerodli po‘latlarga nisbatan aksariyat ko‘p le- girlangan po‘latlar va qotishmalarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti kichik (1,5 — 2 marta) va chiziqli kengayish
114
koeffitsiyenti katta (1,5 marta) bo‘ladi. Payvandlashda issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentining pastligi issiqlikning to‘pla- nishiga va buning natijasida buyum metali suyuqlanishining ortishiga olib keladi. Oshirilgan chiziqli kengayish koeffitsiyenti payvandlashda payvand buyumlarda katta deformatsiyalarning paydo bo‘lishiga, ularning bikirligi yuqori bo‘lgan holda esa (nisbatan yirik buyumlar, qalin metall, payvandlanadigan detallar orasida tirqishning yo‘qligi, payvandlashda buyumning bikir mahkamlanishi) payvand buyumda darzlar hosil bo‘lishiga olib keladi.
Ko‘p legirlangan po‘latlar va qotishmalar kam uglerodli po‘latlarga nisbatan darzlar hosil bo‘lishiga ancha moyil bo‘ladi. Darzlar issiqdan ko‘pincha austenitli po‘latlarda, sovuqdan esa martensit va martensit-ferrit sinfidagi toblanadigan po‘latlarda hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, tarkibida titan yoki niobiy bo‘lmagan yoxud vanadiy bilan legirlangan korroziyabardosh po‘latlar 500˚C dan yuqori haroratda qizdirilganda korroziyaga qarshi xossalarini yo‘qotadi. Chunki qattiq eritmadan korro- ziyalanish hamda korroziyadan yorilish markazlari bo‘lib qoladigan xrom karbidlari ajralib chiqadi. Termik ishlov berib (ko‘pincha toblab) payvand buyumlarning korroziyaga qarshi xossalarini tiklash mumkin. Eritmadan ilgari ajralib chiqqan xrom karbidi 850˚C gacha qizdirib austenitda qayta eritiladi, tez sovitilganda esa ular alohida fazaga ajralib chiqmaydi. Termik ishlov berishning bunday turi stabillash deb ataladi. Lekin stabillash po‘latning plastikligi va qovushqoqligining pasayishiga sabab bo‘ladi.
Payvand buyumlarning plastikligi, qovushqoqligi va bir yo‘la korroziyaga qarshi xossalari yuqori bo‘lishiga metallni 1000— 1150˚C haroratgacha qizdirib va suvda tez sovitib (toblab) erishish mumkin. Ko‘p legirlangan po‘latlarni payvandlashda darzlarning oldini olish yo‘llari: chok metalida ikki fazali struktura (austenit va ferrit) hosil qilish; chok tarkibidagi zararli ara- lashmalar (oltingugurt, fosfor, qo‘rg‘oshin, surma, qalay, vis- mut) miqdorini cheklash va metall tarkibiga molibden, mar- ganes, volfram singari elementlarni kiritish; asos va aralash xarakterdagi elektrod qoplamlaridan foydalanish, payvandlashda bikirligi pastroq bo‘lgan buyum hosil qilish.

115
Austenitli po‘lat chokini payvandlashda buyum bikirligini oshirish bilan birga, chok metali tarkibidagi ferritning miqdorini 2 dan 10% gacha oshirish zarur. Bu holda chok metalining plas- tikligi austenitli po‘latnikiga nisbatan ortadi va darzlar hosil bo‘lmasdan cho‘kadi (hatto payvand buyum bikir holatda bo‘lganda ham).

Darzlari bo‘lmagan payvand birikmalar hosil qilish uchun payvandlanadigan detallarni tirqish qoldirib payvandlash va iloji boricha choklarni kamroq suyuqlangan metall bilan to‘l- dirishni (suyuqlangan metall bilan to‘ldirish shakli koeffitsi- yenti 2 dan kam bo‘lishi kerak) qo‘llash tavsiya etiladi.
Bir jinsli bo‘lmagan strukturali payvand birikmalar pay- vandlashdan keyin ham, termik ishlov berilgandan keyin ham asosiy metallning mustahkamligiga nisbatan past mustah- kamlikka ega bo‘ladi. Bundan tashqari, yuqori haroratlarda ishlaydigan payvand birikmalarda chok metali bilan asosiy metall orasida diffuziya bo‘ladi, bu esa chok yaqinidagi zona va qotishish zonasida sovuqdan darzlar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
100—300˚C haroratgacha qizdirish (umumiy yoki mahalliy) asosiy metall mikrostrukturasining xarakteriga, tarkibdagi uglerod miqdoriga, buyumning bikirliligi va qalinligiga qarab ko‘p legirlangan po‘latlar hamda qotishmalarni payvandlashda tavsiya qilinadi. Martensitli po‘latlar va qotishmalar uchun buyumni qizdirish shart; austenitli po‘latlar uchun qizdirish kam qo‘lla- niladi. Qizdirish payvandlash jarayonida haroratning buyum bo‘ylab ancha tekis taqsimlanishiga va sekin sovitilishiga yordam beradi, natijada payvand birikmada cho‘kish deformatsiya- larining konsentratsiyasi hamda darzlar hosil bo‘lmaydi.
Ko‘p legirlangan po‘latlar va qotishmalarni payvandlashda chok metali va chok yaqinidagi metallning o‘ta qizishi (donlarning yiriklashishi) uning kimyoviy tarkibi va mikrostrukturasiga, qizish harorati va metallning yuqori haroratda bo‘lish vaqtiga bog‘liq. Payvandlashda, odatda ko‘pincha bir fazali ferritli po‘latlar o‘ta qiziydi.
Ko‘p legirlangan po‘latlar uchun gaz alangasida payvandlash eng yomon payvandlash usulidir, ayniqsa bu tarkibida xrom bo‘lgan korroziyabardosh va kislotabardosh po‘latlarga taalluqlidir. Ko‘proq qizdirish zonasi korroziyabardoshlikni yo‘qotishga olib keladi. Bunday po‘latlarni quvvati kam (metallning 1 mm
116
qalinligiga 70 dm³/soat asetilen) normal alanga bilan, tanaf- fuslarga yo‘l qo‘ymay, katta tezlikda payvandlash zarur. Yupqa qirralar chap usulda, qalin qirralar faqat o‘ng usulda payvand- lanadi.
Qo‘shimcha metall sifatida tarkibida uglerod miqdori juda oz bo‘lgan, niobiy va titan bilan legirlangan Cb-02X19H9T, Cb-08X19H10Б va boshqa rusumli payvandlash simlari ishlatiladi. Gaz bilan payvandlashda titan batamom kuyib ketadi va chok metalining kristallitlararo korroziyaga qarshi chidamliligini ta'minlay olmaydi. Bundan tashqari, qizdirish harorati 500 — 850˚C bo‘lgan, shu bilan birga, sekin sovi- tiladigan (bunday jarayon gaz alangasida payvandlayotgan paytda sodir bo‘ladi) zanglamaydigan po‘latlar qattiq eritma parchalanganda donlar chegarasi bo‘ylab xrom karbidlari aj- ratib chiqaradi. Xrom karbidi esa metallni korroziyalovchi markaz hisoblanadi.
Sim diametri tunukalar qalinligi 1 — 6 mm bo‘lganda asosiy metall qalinligiga taxminan teng qilib tanlanadi.
Xromli po‘latlarni payvandlab bo‘lgandan keyin buyumga ayni shu po‘lat uchun belgilangan rejimda termik ishlov berish tavsiya etiladi. Xrom-nikel qotishmalarni payvandlashda xrom- ning yonib ketishini kamaytirish uchun 80% plavik shpatdan va 20% ferrotitandan iborat flyuslar yoki teng miqdordagi bor kislotali va buradan iborat flyuslar ishlatiladi. Flyus suyuq shishada qoriladi va detal qirralariga pasta ko‘rinishida surtiladi. Detal flyus qotgandan keyin payvandlanadi.


Na7orat savollari

1. 
   Po‘latlar qanday sinflarga bo‘linadi?
   
2. 
   Payvandlanuvchanlik bo‘yicha po‘latlar qanday guruhlanadi?
   
3. 
   Kam uglerodli po‘latlarni payvandlashning o‘ziga xos xusu- siyatlarini bayon qiling.
   
4. 
   O‘rtacha uglerodli po‘latlarni payvandlashda kristallanish yoriqlari hosil bo‘lmasligi uchun nima qilish kerak?
   
5. 
   Kam legirlangan konstruksion po‘latlarni payvandlashning o‘ziga xos tomonlari.
   
6. 
   Issiqqa chidamli po‘latlarni, ko‘p legirlangan po‘latlarni payvand- lashda nimalarga e'tibor berish kerak?
   

117

5. 
   CHO‘YANLARNI GAZ BILAN PAYVANDLASH TEXNOLOGIYASI
   

1.