Reja: Ta’limda axborot texnologiyalari fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Hujjat aylanishi –
hujjatlarni yaratish, izohlash, uzatish, qabul qilish va arxivlashtirish, shuningdek ularning ijrosini 
nazorat qilish hamda ularni ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash tizimidir. 
Axborot jihatlari. Axborotni uchta asosiy jihatdan ko’rib chiqish mumkin, ya’ni, 
pragmatik, semantik va sintaksis tomonidan. Axborotni aynan shu jihatlardan ko’rib chiqish 
avtomatlashtirilgan axborot tizimini loyihalashtirishda muhim ahamiyatga ega.
Pragmatik jihat axborotlarni amaliy jihatdan foydaligi, iste’molchi uchun qanchalik qimmatli 
ekanligi va qaror qabul qilishdagi ahamiyati nuqtai nazaridan ko’rib chiqadi. Axborotni pragmatik 
o’rganish boshqaruvning turli darajalarida qarorlar qabul qilish uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar 
tarkibini aniqlash, ko’rsatkichlar va hujjatlarning unifikasiyalashtirilgan tizimini ishlab chiqish 
imkonini beradi.
Semantik jihat axborotlarni o’rganishda axborotning mohiyatini ochish va uning elementlarining 
mazmunan ahamiyati o’rtasidagi munosabatlarni ko’rsatish imkonini beradi. Ushbu jihat axborot 
qismlari o’rtasidagi bog’liqliklarni ko’rib chiqadi. Mazkur darajada axborot majmuining tashkil 

---

bo’lish qonuniyatlari (rekvizitlardan ko’rsatkichlar, ko’rsatkichlardan hujjatlar shakllantirish) 
tadqiq etiladi. Axborotning miqdoriy bahosi ushbu darajada axborotning shakllanish jarayonini 
bayon etish, hujjatlar harakatlanishining oqilona yo’nalishini hamda ularni qayta ishlashning 
texnologik variantini tanlash imkonini beradi. Xullas, axborotni turli jihatlarida o’rganish ularning 
tartibi va tarkibini, paydo bo’lish qonuniyatini, hajm, vaqt va sifat jihatidan tavsifi (to’liqligi,
shonchligi, eskirmaganligini), aniqlash, shuningdek axborot olish, qayta ishlash, himoya qilish 
imkonini beradi. 
3. Ma’lumotlarning kodlanishi. Axborotlarning turlari, o’lchov birliklari. 
Axborotlarining kompyuterda tasvirlanilishi 
Kiritiladigan axborotlarni kodlash. Sonlarni va komandalarni EXM xotirasidagi ko’rinishi. 
Mashinada arifmetik amallarni bajarilishi. 
Insoniyat o’zining tarixi mobaynida modda, quvvat va axborotlarni o’zlashtirib keladi. 
Insoniyatning rivojlanishida butun bosqichlar ushbu bosqichning eng ilg’or texnologiyasi nomi 
bo’yicha nomlanadi. 
Bundan 20-30 yil oldin atom asri boshlandi deyilgan bo’lsa, xozirgi kunda ko’prok axborot asri 
va EXM asri xaqida eshitish mumkin. 
Axborotni ishlaydigan universal mashina – EXM ning paydo bo’lishi axborotni yig’ish, 
Uzatish va ishlash soxasida inqilob boshlanganligini ifoda etadi. Shunday qilib, axborot nima? Bu 
atama informatikada ta’riflanmaydigan boshlang’ich tushunchadir. 
Informatikada axborotni ishlash deganda axborotni qatori 0 rasmiy qoidalarga asosan bir 
turdan ikkinchisiga ixtiyoriy tarzda o’zgartirish tushuniladi. Axborotni ma’lum qoida, qonun va 
belgilar asosida qayta ifodalash kodlash deb ataladi.
Qadimda kodlash maxfiy yozuv uchun foydalanilgan. Rim imperatori Yuliy Sezar begonalar 
davlat axamiyatiga ega ma’lumotlarni o’qiy olmasliklari uchun shartli belgilardan foydalangan. 
Uning shartli belgisiga ko’ra alifbo aniq sondagi xarfga o’ngga yoki chapga surilar edi. Masalan, 
biri o’zgarmagan, ikkinchisi bir xarfga chapga surilgan ikki qator o’zbekcha xarflarni yozaylik;
ABVGDEYoJZIYKLMNOPRSTUFXSChShO’HG’EYuYaO’ЉG’H 
BVGDEYoJZIYKLMNOPRSTUFXSChShHG’EYuYaO’QG’HA 
U xolda, bunday usul bilan PAXTA so’zi RBSUB ko’rinishda maxfiylashtirilishi mumkin. Xuddi 
shunga o’xshash kodlashning boshqa usulini qurish mumkin. Masalan, alifbo xarflarini 
kodlashning boshqa usulini qurish mumkin. U xolda, bunday kodlashda PAXTA so’zini 
17,1,23,20,1 kabi raqamlar ketma-ketligida yozish mumkin,eng sodda kodlashdir. Eski telegrafda, 
masalan, axborot Morze alifbosi bilan , ya’ni nuqta va tirelar ketma-ketligi ko’rinishida 
kodlashtirilar va o’zgartirilar edi. 
Zamonaviy xisoblash texnikasi ko’pincha axborotni signallarning ketma-ketligi yordamida 
kodlashning ikki usulidan foydalaniladi magnitlangan va magnitlanmagan, yuqori yoki past 
kuchlanishli va xokazo. Bir xolatni 0 bilan, ikkinchisini 1 raqami bilan belgilash qabul qilingan. 
Bunday kodlash ikkilik kodlash deyilib,0 va 1 raqamlari bitlar (ing. Dit-dinary-digit-ikkilik raqam) 
deb ataladi. Bunda xar bir murakkab tushuncha, ikkilik belgilari ketma-ketligida ifodalanadi. 
Shunday qilib quyidagilar bajariladi.
O’nlik raqamlarni ikkilikda (binarli) kodlash. 
Alifbo belgilarini ikkilikda kodlash (axborot almashinishning alifbo standart kodi -AASK). Kodlar 
ikki xil: tekis va tekis bo’lmagan turda bo’lishi mumkin. Tekis ikkilik kodlari ketma-ketligi bir xil 
ikkilik belgilariga ega bo’lsa, tekis bo’lmagan turi teng bo’lmagan ikkilik belgilariga ega. Tekis 
bo’lmagan kodga Morze alifbosi misol bo’la oladi, chunki unda xar bir xarf va raqamga uzun va 
qisqa signallarning ikkilik ketma-ketligi mos keladi.
Masalan, Ye xarfiga birgina nuqta mos kelsa, R xarfiga to’rtta mos keladi. 
Xisoblash texnikasida odatda tekis kodlardan foydalaniladi. Matnli axborotni ikkili kodlashda xar 
bir belgiga uning kodi-belgilangan mikdordagi nollar va birlar ketma-ketligi mos qo’yiladi. 
Ko’pgina zamonaviy EXM larda xar bir belgiga bayt deb ataladigan 8 ta nol va birlardan tashkil 

---

topgan ketma-ketlik mos keladi. Ular jahmi 256 ta bo’lib, ular 256 xil turli xarflarni, raqamlar, 
tinish belgilari va xokazolarni kodlash imkonini beradi. 
Axborotning o’lchov birliklari 
Uzunlik, massa, vaqt va boshqalarni o’lchash uchun asbob va o’lchash usullari o’ylab topilgan. 
Ma’lumotdagi axborot mikdorini qanday bilish mumkin? 
Ikkilik ma’lumotlar uchun bunday sonli o’lchov sifatida ma’lumotdagi bitlar sonidan 
foydalaniladi. Ushbu mikdor ma’lumotning axborot xajmi deb ataladi.
Bit va baytlardan xotiraning sig’imini o’lchash va ikkili ma’lumotlarni uzatish tezligini 
o’lchash uchun foydalaniladi. Uzatish tezligi bir sekundda uzatiladigan bitlar soni bilan o’lchanadi 
(masalan 19200 bit/s). 
Ikkilik ma’lumotlarda axborotning mikdorini o’lchash uchun bit va baytlardan tashqari quyidagi 
kattaroq birliklardan xam foydalaniladi: 
1 k bit = 2
10
=1024 bit. 
1 M bit = 2
20
=1048576 bit 
1 g bit = 2
30
=10
9
bit=1 mld bit 
1 k bayt =2
10
=1024 bit 
1m bayt =2
20
=1048576 bit 
1 g bayt =2
30
=10
9
bit= 1 mld bit 
1 tera bayt=1 Тb=2
43
bit, 
1 peta bayt=1 Pb=2
53
bit, 
1 eksa bayt=1Eb=2
63
bit 
Mashina xotirasi yacheykalardan iborat bo’lib, ularga bitta son yoki komanda yozilishi mumkin. 
Xotira yacheykalari 0 dan N-1 gacha nomerlangan bo’lib, bu nomerlar yacheyka adresi deyiladi.
Xozirgi zamon mashinalarida yacheykalar soni 2048 dan tortib 130972 gacha yoki undan ortiq 
bo’lishi mumkin. Xar bir xotira yacheykasi o’z o’lchamiga ega bo’lib, unga qarab komanda 
tuzilishlari xam xar xil bo’ladi. Xar bir komanda asosan 2 qismdan iborat. amal kodi, adreslar 
maydoni. Adreslar soniga qarab EXM lar 1 adresli, 2 adresli, 3 adresli bo’lishi mumkin. 
Arifmetik amallar kodlari: 
001 - qo’shish 
002 - ayirish 
003 – ko’paytirish 
004 – bo’lish 
To’xtatish komandasi maxsus bo’lib, uning kodi 017 bo’ladi. Har qanday axborotni katta 
bo’lmagan oddiy qismilarga bo’laklarga bo’lish mumkin. Masalan, matn harflardan va 
belgilardan, son raqamlar ketma-ketligidan iborat bo’ladi. Harf-bu matnli axborotlarning, raqam 
esa – sonlarning elementlar bo’ligidir.