Reja: sug’oriladigan yerlarda sho’rlanishning tasiri tuproqda tuzlar to’planishidagi geokimyoviy jartayonlar tuzlarning suvda eruvchanlik darajasi

3. Sho’rlangan tuproqlarning kimyoviy muxim komponentlari. Tuproq tarkibidagi bir qator tuzlarning yana boshqa tuzlar ta’sirida eruvchanligi bir qadar ortadi yoki kamayadi. Shuningdek tuzlarning biri ikkinchisini zararsizlantirnshi (neytrallashi) xam mumkin. Ularning bunday xususiyatlari Tuzlar (ionlar) antogonizmi deb ataladi. Tuzlarni eruvchanligi ularning tabiatiga, xaroratiga, bosim, suvda erigan moddalar va gazlar miqdoriga bog’liq. Suvda xloridlar, sulfatlardan esa MgSO4 juda yaxshi eriydi. natriy va kaliy sulfatlar (Na2SO4, K2SO4) kam, gips (CaSO4) juda yomon eriydi. Xaroratning oshib borishi bilan ayrim tuzlarning (MgCl2, SaS12, MgSO4, Na2SO4) eruvchanligi ortadi. CaSO4 tuzining suvda eruvchanligi, xaroratga kam bog’liq, Na2SO4 eruvchanligi 0-10° xaroratda yuqori emas, xarorat 30° gacha oshganda keskin ortadi, yuqori xaroratda juda kam o’zgaradi.Tuzlarning suvda eruvchanligi, xavodagi CO2 gazining miqdoriga xam bog’liq. Xavoda, shuningdek suvda CO2 ning ortib borishi bilan CaCO3 tuzining eruvchanligi 0.0634 dan 1,0980 g/l gacha ortadi. Agar tuproq xavosi 0,2% CO2 ushlagan bo’lsa CaCO3 tuzining eruvchanligi uning odatdagi miqdoriga (C02-0,03%) nisbatan 15 marta ortadi.

Tuzlar			Xarorat, °C
	0	10	20	30	40	50
Ca(Na3)2	756	816	879	958	1085 ’	-
NaNO3	570	607	646	686	724	762
Mg(NO3)2	547	566	585	608	630	657
CaCI2	513	650	725	797	1020	1160
MgCI2	460	467	473	480	491	502
NaCl	318	317	317	317	318	319
Na2SO4	45	90	185	373	430	415
MgSO4	208	316	355	398	419	466
CaSO4 x 2H2O	1,76	1,93	2,06	2,12	2,10	2,07
CaSO4 x 5H2O	-	9,9	7,8	6,6	5,5	4.6
NaHCOj	68	80	93	107	121	137
Na2CO3	70	122	213	371	444	429

Odatda, yer ustki suvlarida erigan xolatda, bir nechta tuzlar bo’ladi. Ularning xar birini eruvchanligi xaroratdan tashqari boshqa tuzlar va gazlar konsentratsiyasiga xam bog’liq. Xaroratipng o’zgarishi, eritmadagi boshqa tuzlar va gazlarning miqdori va nisbatlariga, eritmaning fizikavii xossalari va mavjud Xar bir tuzning eruvchanligiga ta’sir ko’rsatadi. Masalai, NaCl tuzi mavjudligida CaSO4 ning eruvchanligi uning (NaCl) konsentratsiyasi ortib borishi bilan oshib boradi. Tuproq erptmasida NaCl yuqori miqdorda bo’lganda gipsning (CaSO4 x 2N2O) eruvchanligi kesknn ortadi va u kapillyar suvlar bilan yuqoriga xarakatlanib, natijada tuproqda va uning yuzasida (ustki qatlamlarida) gipsning to’planishini sodir etadi.

Odatda, yer ustki suvlarida erigan xolatda, bir nechta tuzlar bo’ladi. Ularning xar birini eruvchanligi xaroratdan tashqari boshqa tuzlar va gazlar konsentratsiyasiga xam bog’liq. Xaroratipng o’zgarishi, eritmadagi boshqa tuzlar va gazlarning miqdori va nisbatlariga, eritmaning fizikavii xossalari va mavjud Xar bir tuzning eruvchanligiga ta’sir ko’rsatadi. Masalai, NaCl tuzi mavjudligida CaSO4 ning eruvchanligi uning (NaCl) konsentratsiyasi ortib borishi bilan oshib boradi. Tuproq erptmasida NaCl yuqori miqdorda bo’lganda gipsning (CaSO4 x 2N2O) eruvchanligi kesknn ortadi va u kapillyar suvlar bilan yuqoriga xarakatlanib, natijada tuproqda va uning yuzasida (ustki qatlamlarida) gipsning to’planishini sodir etadi.

Tuzlar			Xarorat, °C
	0	10	20	30	40	50
Ca(Na3)2	756	816	879	958	1085 ’	-
NaNO3	570	607	646	686	724	762
Mg(NO3)2	547	566	585	608	630	657
CaCI2	513	650	725	797	1020	1160
MgCI2	460	467	473	480	491	502
NaCl	318	317	317	317	318	319
Na2SO4	45	90	185	373	430	415
MgSO4	208	316	355	398	419	466
CaSO4 x 2H2O	1,76	1,93	2,06	2,12	2,10	2,07
CaSO4 x 5H2O	-	9,9	7,8	6,6	5,5	4.6
NaHCOj	68	80	93	107	121	137
Na2CO3	70	122	213	371	444	429

CaCI2 ishtirokida MgCI2 tuzining eruvchanligi keskin kamayadi. Xuddi shunday xolat NaSO4 va MgCl2 ishtirokida CaSO4 uchun xam kuzatiladi. CaCO3 tuzining eruvchanligi NaCl ishtirokida taxminan 22 marta, Na2SO4 ishtirokida esa 50 va undan ortik marta ortadi. MgCO2 ning eruvchanligi NaCl ishtirokida 4 marta, Na2SO4 ishtirokida esa 5 marta ortadi. Tuproqlarda tuz to’planish jarayoni asosan, bug’lanish va transpiratsiya jarayonlari avjiga chiqqan kech baxor, yoz va kuzda sodir bo’ladi. Qishda va erta baxorda tuproqlarni yoginlar ta’sirida yuvilishi tuzlarni (NaCl, Na2SO4) erishiga olib keladi va ularni pastga xarakatlanayotgan suvlar bilan grunt suvlarigacha yetib borishi, ular mineralizatsiyasini oshiradi. Natriy sulfat, gips va kalsiy karbonat deyarli qaytarilmas xolatda cho’kmaga tushadi va faqat mavsumiy sho’rsizlanish davrida grunt suvlariga borib qo’shiladi.

CaCI2 ishtirokida MgCI2 tuzining eruvchanligi keskin kamayadi. Xuddi shunday xolat NaSO4 va MgCl2 ishtirokida CaSO4 uchun xam kuzatiladi. CaCO3 tuzining eruvchanligi NaCl ishtirokida taxminan 22 marta, Na2SO4 ishtirokida esa 50 va undan ortik marta ortadi. MgCO2 ning eruvchanligi NaCl ishtirokida 4 marta, Na2SO4 ishtirokida esa 5 marta ortadi. Tuproqlarda tuz to’planish jarayoni asosan, bug’lanish va transpiratsiya jarayonlari avjiga chiqqan kech baxor, yoz va kuzda sodir bo’ladi. Qishda va erta baxorda tuproqlarni yoginlar ta’sirida yuvilishi tuzlarni (NaCl, Na2SO4) erishiga olib keladi va ularni pastga xarakatlanayotgan suvlar bilan grunt suvlarigacha yetib borishi, ular mineralizatsiyasini oshiradi. Natriy sulfat, gips va kalsiy karbonat deyarli qaytarilmas xolatda cho’kmaga tushadi va faqat mavsumiy sho’rsizlanish davrida grunt suvlariga borib qo’shiladi.

Baxorning oxiridan mavsumiy tuz to’planishning navbatdagi yillik sikli yana qaytariladi, keyinrok yomgirli mavsum - yangi sho’rsizlanish mavsumi va grunt suvlarining oson eruvchi tuzlar bilan boshppi bilan almashadi. Bu tipdagi tuz rejimining asrlar davomida xukm surishi (takrorlanishi) grunt suvlari bilan olib kelinadigan tuzlarni shunday tabaqalanishiga olib keladiki, natijada R2O3 va SiO4, CaMg(CO3)2 CaCO3 va CaSO4 grunt va tuproqlarda qaytmas xolda to’planadi (cho’kmaga tushadi): Na2SO4 sho’rxoklarning zichlashgan yoki mayin tuzli gorizontlarini xosil qiluvchi tuproq gorizontlari va grunt suvlari oralig’ida taqsimlanadi, NaCl, MgCl Mg SO4 va Na2SO4 ning bir qismi tuproq eritmasi va grunt suvlarida to’planadi va aylanma xarakatlanib (sirkulyatsiyalanib) turadi. Na2SO4 mavsumiy sho’rlanish davrida tuproq yuzasiga jadal o’tishi, kish davri va baxorda (Sovuqda) juda oz erishi sababli, xlorli tuzlarga nisbatan kam yuviladi va shuning uchun xam yildan-yilga sho’rxoklarning ustki gorizontlarida saqlanib koladi. Natijada natriy sulfat tuziga boy, xlor tuzlariga nisbatan kambag’al, gipslashgan va yuqori karbonatlashgan sho’rxoklashgan tuproqlar rivojlanadi.

Baxorning oxiridan mavsumiy tuz to’planishning navbatdagi yillik sikli yana qaytariladi, keyinrok yomgirli mavsum - yangi sho’rsizlanish mavsumi va grunt suvlarining oson eruvchi tuzlar bilan boshppi bilan almashadi. Bu tipdagi tuz rejimining asrlar davomida xukm surishi (takrorlanishi) grunt suvlari bilan olib kelinadigan tuzlarni shunday tabaqalanishiga olib keladiki, natijada R2O3 va SiO4, CaMg(CO3)2 CaCO3 va CaSO4 grunt va tuproqlarda qaytmas xolda to’planadi (cho’kmaga tushadi): Na2SO4 sho’rxoklarning zichlashgan yoki mayin tuzli gorizontlarini xosil qiluvchi tuproq gorizontlari va grunt suvlari oralig’ida taqsimlanadi, NaCl, MgCl Mg SO4 va Na2SO4 ning bir qismi tuproq eritmasi va grunt suvlarida to’planadi va aylanma xarakatlanib (sirkulyatsiyalanib) turadi. Na2SO4 mavsumiy sho’rlanish davrida tuproq yuzasiga jadal o’tishi, kish davri va baxorda (Sovuqda) juda oz erishi sababli, xlorli tuzlarga nisbatan kam yuviladi va shuning uchun xam yildan-yilga sho’rxoklarning ustki gorizontlarida saqlanib koladi. Natijada natriy sulfat tuziga boy, xlor tuzlariga nisbatan kambag’al, gipslashgan va yuqori karbonatlashgan sho’rxoklashgan tuproqlar rivojlanadi.