Reja: Sinekologiya xakida tushuncha

Xayvonlarni usimliklar bilan ovkatlanish xilma-xil buladi: suruvchilar, kaysiki ular usimlik shirasini surib ovkatlanadi, kup tur xayvonlar usimliklarni barg, mevalarini-vegetativ organlari bilan ovkatlanadi (xasharotlar, sut emizuvchi, kushlar). Ba’zi ildiz kismini eydi (simkurtlar, may-iyun kungizi, buzokboshilar). Ba’zi turlar usimlik tanasi poyasi bilan oziklanadi (muylovdorlar, koroedlar).
Suvda yashovchi baliklar, mollyuskalar, bugimoyoklilar, suvda suzuvchi kushlar, suv utlari bilan oziklanadi. Changlatuvchi xasharotlar, ba’zi kushlar (kolibri), ba’zi kurshapalaklar usimlik gulidagi nektar bilan oziklanadi, kup xayvonlar usimliklarni mevasini,urugini eb oziklanadi: Ba’zi xasharotxur kushlar-xayvonlar usimlik urugini, mevalarini xam iste’mol kiladi. Xayvonot dunyosidan usimliklar maxsulotlari bilan xech ovkatlanmaydigan turlarni topish kiyin.
Usimliklarni kaysi kismi bilan ovkatlanishiga karab xayvonlarni tana tuzilishida morfologik va fiziologik uzgarishlar sodir buldi. Dasht (chul) sharoitida yashab usha joydagi usimliklar bilan ovkatlanuvchi xasharot, kushlar, kemiruvchilarni tana tuzilishi, kuzini utkirligi, tez yuguruvchanlik xususiyatlari paydo buldi. Kiyin xazm buluvchi usimlik maxsulotlari bilan ovkatlanuvchi xayvonlarni ichaklari uzun, maxsus oshkozon bulimi bulib kovshash xarakatlari orkali kletchatkalar xazm kilinadi. Termitlarni ichagida simbioz-xivchinlilar bulib, .ular xasharot egan yogochliklarni parchalash xususiyatiga ega. Kushlarda-toshdon.
Kushlarni ovkatlarini xiliga karab, ularni tumshuklarini tuzilishi uzgaradi (yirtkich, don bilan ovkatlanuvchi, daraxtlarda yashovchi, suvda yashovchi kushlarning tumshugi).
Agar fitofag xayvonlarga ozuka etmasa, ular uzok joylarga ovkat kidirib migrasiya kiladi (chigirtka). Ovkat bulishiga karab ularni soni uzgarib turadi. Xayvonlar ovkatlanayotgan xiliga karab polifag, oligofag va monofaglarga bulinadi.
Barcha kushlarni va boshka xayvonlarni migrasiyasi ovkat kidirish orkalidir. Yumronkozikka uxshash xayvonlarni kishgi uykuga ketishi-ovkatni shu davrda tabiatda bulmaganligidandir. Kup xayvonlarni kishlovga ketishi usha davrda ular uchun zarur ovkat va boshka sharoitni yukligidandir (xasharot-diapauza). Xayvonlarni .geografik tarkalishi xam asosan ovkat tufaylidir. Masalan, kolorado kungizi, poliz kungizi.
Tabiatdagi xayvonlarni va usimliklarni tarkalishi va taksimlanishini ixota daraxtlari, sun’iy urmonzorlar, suv omborlari barpo qilib yoki ularni yukotib uzgartish, boshkarish mumkin.
Usimliklarni tarkalishiga xayvonlarni roli. Makonda asoan ovkatlanish orkali xayvonlar bilan usimliklar urtasidagi bogliklik zooxoriya deyiladi. Zooxoriya bu xayvonlarni usimlik uruglari va sporalarini tarkatishidir. Ekto va endozooxoriya buladi. Ektozooxoriya faol va passiv buladi.
Kup tur kushlar, xasharot va sut emizuvchilar uziga zapas ozuka yigish maksadida uzlari oziklanadigan usimlik uruglarini bir joydan ikkinchi joyga tashiydi. Masalan: aniklanishicha bitta chumoli oilasidagi chumolilar 70 m masofada xar xil usimlikni 36000 urugini tashigan.
Passiv tarkalishida usimlikni tikonli uruglari xayvonlarni teri va yunglariga ilashib bir joydan ikkinchi joyga tarkaladi. Vavilovni Meksidagi kauchuk beruvchi usimlik urugini kuylar orkali tergani .
Xayvonlarni usimlik uruglarini endozoxirin usulida tarkalishida ular bu usimlikni iste’mol kiladi, axlatlari orkali boshka joyga tushadi. Masalan, xisoblashlarga kura Norvegiyada ot gungi erga solishganda (60 tonna/ga), xar gektarga 900000 ga begona utlar urugini tushgani aniklangan. Uzimizda sigirlar shunday xususiyatga ega. Shuning uchun yangi nuri solingan erni begona ut bosadi.