Hindistonda ilk sivilizatsiya qachon qayerda vujudga kelgan?
Mil. avv I mingyillikda qanday davlatlar bo`lgan?
Hindlarning eng ahamiyatli kashfiyotlari va ixtirolari nima?
Mavzu:Xitoyning qadimgi sivilizatsiyalri. Mil. avv. III –I asrlarda Xitoy.
Reja:
Xitoydagi sivilizasiya kurtaklari
“Gala podsholiklar” davri
Markazlashgan davlatning tashkil topishi
Qadimgi Xitoy madaniyati.
Xiytoy haqida so’z yuritganda Misr, Mesopatamiya va Hindiston kabi ilk sivilizasiyalar xuanxe va Yansizi daryo bo’ylarida m.avv. III-II ming yilliklarda kurtak yoya boshladi. Qadimgi Xitoy davlati esa Xuanxe daryosining o’rta oqimida vujudga keladi. Xitoyliklar tili bilan aytganda “beqaror daryo” “minglab ofatlar daryosi” sanalgan Xuanxe o’zani tez-tez o’zgarib turardi. O’rtacha har ikki –uch yilda bir marta kuchli va sertalofat suv toshqinlari bo’lib turardi.M.avv. III ming yillikda Xitoyda qabilalar ittifoqlari paydo bo’la boshladi. M.avv. II ming yillik oxirida Ittifoq- shahar yagona davlatga birlashdi, bu davlat nomi ham uning bosh shahri nomi kabi “Shan ” deb atalgan. M.avv. II ming yillik oxirida Shanga qo’shni Chjou qabilasi bostirib kiradi, uning hukmdori Shan yerlarini o’zinikiga qo’shib oldi va “Chjou” degan katta davlatni barpo etdi. Davlat ulkanligi bois hukmdorlar uni “Zafaryor” yoki “O’rta podsholik” deb, o’Zlarini esa “Osmon o’g’illari ” deb atashgan. Xitoyda asosiy dehqonchilik ekinlari - javdar va bug’doty bo’lgan, keyinchalik Xitoyliklar sholi yetishtira boshladilar, sholi urug’i Hindistondan keltirilgan. Ekiladigan uchastka ko’llatib sug’orilgan, ko’chatning bo’yi-20-25 sm bo’lganida dalalarga o’tqazilgan. Sholipoya 5-10 sm qalinlikda ko’llatib sug’oriladi. Taxminan 100 kundan keyin sholi pishinb yetiladi, hosil yig’ishtirib olinadi. Xitoy aholisi keyinchalik “choy “ daraxtini ham yetishtira boshladi. Tut daraxti yetishtirish Xitoy aholisining asosiy mashg’ulotlaridan biri bo’lgan . Tut bargi bilan ipak qurti boqilgan. M.avv. VIII-VII asrlarda Chjou davlatida markaziy hokimiyat zaiflasha boshladi. M.avv VII-V asrlardagi katta davr tarixda “Gala podsholiklar” davri nomini olgan Xitoyda ayni mahalda “kurashayotgan podsholiklar” davri ham boshlanadi.”Zafaryor ”imperiyaning oliy hukmdorlari bilan ajralib chiqqan davlatlar hukmdorlari o’rtasida boshlangan urushlar ikki yuz yildan uzoqroq davom etdi. Sin davlati hukmdori o’zining barcha raqiblarini yo’q qilib tashlab, m.avv. III asrda yogona davlat tuzishi bilan yakunlandi.Sin davlati Xitoyni o’z hokimiyati ostida birlashtirdi. Shundan keyin bu hukmdor Sin Shixuandi (m.avv 246-210yy) nomini qabul qilgan, bu nom “Sinnning birinchi hukmdori”degan ma’noni bildiradi. O’z davlati hududini 36 viloyatga taqsimlagan hukmdor har biriga imperator noiblatini rahbar e’tib tayinladi. Sin Shixuandi hali o’zi tirikligidayoq o’ziga atab maqbara qurushga farmon beradi. Maqbarani 720 ming odam 37 yil mobaynida bunyod etgan . Maqbara tubi bir necha km2 maydonni egallagan. Sin Shixuandi qabridan imperatorni “qo’riqlash” uchun olti mingta sopol askarlar haykalchalari ham topilgan. Sin Shixuandi hukmronligi davrida Xitoyda ko’chmanchi xunlarning ahyon-ahyondagi xujumlaridan himoyalanish uchun buyuk Xitoy devorini bunyod etish boshlab yuboriladi. Devorning balandligi 12m, kengligi 5m, uzunligi esa qariyb 4 ming kmni tashkil etadi. M.avv. 206 yilda Sin sulolasiga qarshi dehqonlar qo’zg’aloni boshlandi.Unga Lyu Ban degan kishi boshchilik qilgan qo’zg’alonchilar poytaxtni egallab Xan sulolasi boshchiligida yangi davlat barpo etdilar Bu davlat imperatori U Di hukmronligi davrida (m.avv 140-87yy) eng qudratli davlatga aylangan .Bu davlat milodiy 220 yilga qadar mavjud bo’lgan. Og’ir ahvoldan norozilik tariqasida keyinchalik dehqonlar qo’zg’alonlariga aylanib ketuvchi uyushmagan g’aloyonlar vujudga kelardi. Jumladan, “qizil qoshlilar”qo’zg’aloni nomini olgan qo’zg’alon ko’tarilgan. Chunki, ular o’z odamini adashtirib qo’ymaslik uchun qoshlarini qizil rangga bo’yab olgan edilar. M.avv II asrda eng yirik “sariq ro’mollilar ” qo’zg’aloni bo’ldi. Xunlar xujumlari zo’rayishi bilan davlat ham kuchsizlanib qoldi. Milodiy IV asrda Xitoy imperiyasi uchta podsholikka ajralib ketdi. Qadimgi Xitoyda iyeroglif shaklidagi yozuvlar bo’lgan. Avvaliga Xitoyliklar bambukka yzishgan.Bundan 2.5ming yillar muqaddam bambuk o`rnida ipakdan foydalanishga o`tildi. Mil. avv I asrda qog`oz ixtiro qilindi. Xitoyliklarning eng ajoyib uixtirolaridan biri kompas bo`lgan. U magnitlangan temirdan yasalgan uzun dastali kattakon qoshiqni eslatar edi. Bu moslamani kataklarga ajratilga zarhallangan yog`ochga o`rnatishgan. Uning dastasi esa hamma vaqt janubni ko`rsatgan xitoyda zilzilani oldindan aytib beruvchi seysmograf ham ixtiro qilingan edi. Xitoy olimlari tarix, astronomiya va tibbiyotga oid ko`plab asarlar yaratgan.
